B. T. Toshmuhamedov

K austobiolitlar. 
K austobiolitlarga organogen yo'l bilan hosil 
bo'lgan organik tarkibli jinslar kiradi. Bular birinchi darajali foydali 
qazilm alar bo'lib juda katta xalq xo'jalik aham iyatiga ega. Bulardan 
torf, ko'm ir, yonuvchi slanets, neft va bitum li (organik m oddalar) 
jinslarning ta ’rifini keltiram iz.
T o rf — yog'och, m o'xlar, barglar, daraxt shox-shabbalaridan, 
ularning ildizlarining b atam om yem irilgan qoldiqlaridan iborat 
massadir.
Torfning rangi to 'q m alla yoki q o ram tir bo'ladi. Torfni hosil 
q ilu v ch i o 's im lik la rn in g y em irilish i su vli, havo kam jo y d a
m ikroorganizm ishtiroki bilan davom etadi. Q uruq to rf tarkibidagi 
organik m oddalar ichida uglerod С — 28-35 % ni, kislorod 0 2 — 
30—38 % ni va vodorod H2 — 5,5% ni tashkil etadi. T o rf tarkibida 
m a ’lum m iqdorda m ineral m oddalar mavjud b o'lib, uni yoqqanda 
bu m ineral m oddalardan kul hosil b o 'lad i. T o rf botqoqliklarda
317

---

hosil b o ‘ladi. U larni to rf koni — torfanik (to rf koni m a ’nosida) 
nom i bilan yuritiladi. T orfning qalinligi u n ch a katta bo'lm aydi, 
lekin b a ’zan keng m aydonlarni egallab yotadi. Sobiq Ittifoqining 
Yevropa qismi m aydonining 17% i torfli botqoqliklar bilan qoplan- 
gandir. T o rf o 'zin ing paydo bo'lishiga va ichidagi m ateriallariga 
ko‘ra osoka torfi, qam ish (trostnik) torfi, sapropel torfi va boshqa 
xillarga bo'linad i. T o rf xalq xo'jaligida katta aham iyatga ega. 
S hunday qilib torfli jo y qalin ch o 'k in d i jins ostiga tushib qolishi 
natijasida to rf a w a l m alla ko'm irga, keyinchalik toshko'm irga 
a y la n a d i. Bu ja ra y o n tu fay li o 's im lik m o d d a la ri b u tu n la y
parchalanadi. T orfning ustki qism ida qalin jinslarning bosim i 
natijasida to rf zichlashadi va suvsizlanadi (degidrotatsiya).
Bu jarayon va yana to shk o'm irn in g antratsitga aylanishini 
ko'm irlanish deb yuritiladi.
K o 'm irla r — sayoz suvlar ostid a y ig 'ilib qolgan o 'sim lik
materiallaridan havosiz muhitda ko'm ir paydo bo'ladi. Birinchi davrda 
o'simlikiam ing ko'mirga aylanishi, asosan biokimyoviy yo'l bilan 
o'tadi. Chunki organik moddalarning yemirishda mikroorganizmlar
— aerob va anaerob baketeriyalar va boshqalar ishtirok qiladi. Suv 
ostiga chukkan o'sim liklar suvning yuqori — havo kiradigan qismida 
yemirilishiga, chirishiga gumus paydo qilish jarayoni deb yuritiladi. 
Bu yemirilayotgan m odda havo o'tm as chuqurlikka yetganda deyarli 
bir xil mallasimon massaga, ya’ni torfga aylanadi. K o'pincha ko'mirlar 
torfdan hosil bo'ladi. K o'm irlar orasida ularning strukturasi va 
uglerodning (C) miqdoriga ko'ra m allako'm ir (69%), asil toshko'm ir 
82% (C) va antratsit (95%C) ga bo'linadi.
M alla k o 'm ir yoki lignit qazilm a k o 'm ir turlaridan biri bo'lib, 
sifatiga ko 'ra to sh k o 'm ir bilan to ri'o 'rtasid a turadi. T oshko'm irga 
nisbatan yum shoq, torfga qaraganda qattiq va zichlangan. Rangi 
m a lla , k o 'p in c h a m a lla sim o n q o ra, q a t-q a t b o 'lib y o ta d i, 
tabaqasining qalinligi 1 santim etrdan 30-35 m gacha, solishtirm a 
og'irligi 0,8-1,4 2,1 g /s m 3, 4000-7000 kal issiqlik beradi. Bunda 
u g le ro d (k a rb o n ) 75% , suv 10-40% (suvga y aq in jo y d a ), 
kuydirilgandan keyin qolgan kuli, asosan noorganik m oddalardan 
iborat. Bulardan tashqari, kum irni qizdirganda undan uchuvchan 
m oddalar chiqadi, chizig'i q o 'n g 'ir, yaltiroq, ch ig'anoq sinishli.
318

---

T o sh k o ‘mir. Rangi qora, y o g ‘liqsim on yaltiraydi. O d atd a 
yaxshi yuqmaydi, yirik yoki m ayda donador, m o 'rt. Q atlam langan 
to sh k o ‘m irning yaxshi xilidan koks tayyorlanaai. C h izig ‘i q ora, 
yaltiroq va xira.
A ntratsit — qattiqligi va yaltiroqligi bilan to sh k o 'm ird an farq 
qiladi. U nga qora rang, yarim m etallsim on yaltiroqlik, g ‘ad ir-b u d ir 
sinish xosdir. K o‘lga yuqm aydi. Tezda o ‘t olm aydi.
Yuqorida ko‘rsatilib o ‘tilgan jinslar uglerod bilan to ‘yinishning 
yog‘o ch-torfm alla k o ‘m ir-to sh k o ‘m ir-an tratsit bosqichini tashkil 
qiladi. Y og‘och da 50%, antratsitd a 95% b o ‘ladi. S hunday qilib 
torfli joy, qalin c h o ‘kindi jins ostida tushib qolishi natijasida to r f
a w a l m alla k o'm irg a, keyinchalik to sh k o 'm irg a aylanadi. Bu 
jarayon tufayli o'sim lik m oddalari butunlay parchalanadi. Torfning 
ustki qism ida qalin jinslarning bosim i natijasida to rf zichlashadi 
va suvsizlanadi (degidratatsiya).
Bu jarayon va y ana to sh k o 'm im in g antratsitga aylanishini 
k o 'm irlanish deb yuritiladi.