B. T. Toshmuhamedov

Qoldiq gilli jinslar. 
Turli jinslarning fizik va kimyoviy nurashi 
natijasida hosil bo'lgan m ateriallar, b a ’zan o 'z o 'rn id a qoladi 
(elyuviy) yoki bir oz siljib o 'z o 'rn id an ketadi va boshqa joyda 
to 'plan adi. S hunday yo'l bilan hosil bo'lgan jinslarga kaolinlar va 
lateritlar kiradi.
Kaolinlar 
— ju d a toza, o 'ta plastik va oq rangli kaolinit to 'p la- 
midir. K aolinlar m agm atik tog' jinslaridagi dala shpatlarining 
kimyoviy nurashi (gidroliz) natijasida hosil bo'ladi. Bunday dast­
labki kaolinlar o'zid a, kvars, slyuda va o 'sh a jins tarkibiga kiruvchi 
boshqa m inerallarning donalari bo'lishi bilan farq qilib turadi.
Boksitlar. 
O datda qattiq, b a’zan kulrang gilli jins bo'lib, asosan 
alum iniy gidroksidi (A120 3-2H20 ) dan iborat bo'ladi, b a ’zan unga 
tem ir oksidi ham aralashadi. Boksitlar va am im iniy minerallarining 
cho'kishi natijasida nurash qobiqlarining yuvilishi qayta yotqizili- 
shidan hosil bo'ladi. U xalq xo'jalikda katta ahamiyatga ega. U ndan 
aluviy, olinadi.
Gillar. 
M.S. Shvetsovning ta ’rifiga k o 'ra, gil bu suv bilan 
aralashganda plastik massa hosil qiluvchi, quriganda qotuvchi, 
qizdirganda esa toshdek qattiq bo'lib qoluvchi tuproqsim on jinsdir.
K o'pin cha gilning unga uxlagandan keyin bo'ladigan hidi 
(«pechka hidi») bo'ladi deb hisoblaydilar. Ba’zi xillarda haqiqatdan 
ham bu xususiyat bor, lekin bu ham m a gillar uchu n aniqlash 
belgisi b o 'la olm aydi. G illar quruq holida tashqi k o'rinishidan 
tuproqsim on, yum shoq, oson m aydalanadigan va eziladigan yoki 
ju d a qattiq, «toshdek» jinsdir. G illarning qattiqligi birga teng. 
Shunga k o 'ra ularga tirnoq bilan oson chiziladi. Z ich gilning 
yuzasi barm oq bilan ishqalansa, yaltiroq iz qoladi. G illar h o 'l 
barm oqqa yopishib, suvni tez shimib oladi. G il suvga to'yingandan 
keyin bo'kadi, yum shaydi va yopishqoq plastik massaga aylanadi. 
U nga yana suv qo'shilsa asta-sekin suyuq massaga aylanadi.
308

---

G illarning m uhim xususiyatlariga quyidagilarni k o 'rsatish
m um kin: 1) qayishqoqlik, y a’ni bosim ta ’sirida osonlik bilan har 
qanday shaklga kira olish va bosim to ‘xtagandan so 'ng shu shaklni 
saqlab qolish xususiyati. Bu xususiyat gilni tash k il qiluvchi 
zarrachalarning ju da m ayin va asosan plastinka (taxtacha) shaklida 
boMishi, shuningdek gilga xos boMgan boshqa belgilarga bogMiqdir. 
Gil haddan tashqari quritilsa yoki qizdirilsa qayishqoqligi yo'qoladi.
2) K o‘p suvni (hajm ning 40-70% i) shim a olishi, jin s suvni shim ib 
olganda ko‘pchiydi (gigroskopili). 3) Suvga ju d a to ‘yingandan 
so ‘ng suv o ‘tkazm asligi. 4) B a’zi kolloid va b o ‘yoqli m oddalarni, 
tuzlam i va yogMarni yuta olishi va hokazo. H am m a gillarda bu 
xususiyat turlichadir. 5) OMga chidam liligi — erim asdan yuqori 
haroratga chidashi. G illar xilm a-xil yoMlar bilan paydo boMadi. 
U lar orasida k o n tin en tal (koM, allyuvial va boshqa gillar) va 
dengizda paydo boMganlari bor. G illar turli sharoitlarda, sayoz 
suvlarda ham , ch u q u r suvlarda ham to ‘planadi. Shunga ko 'ra, 
gillar tekstura belgilariga (qatlam li va boshqa), fizik xossalariga, 
rangiga, tarkibiga, shuningdek, aralashm alari (q um , k o 'm irli, 
ohak, krem niy) va eritm alarning xususiyatiga qarab farq qiladilar.
T oza gillar yogMiq gil, bir oz qum aralashgani yog'siz gil 
d eyiladi. Q um li g illar ta rk ib id a qum k o 'p ay sa gilli q u m g a, 
changsim on zarralari ko'paysa, gilli alevrit jinsiga aylanadi. G ilning 
tarkibida oz m iqdorda kalsiy karbonat (ohak C a C 0 3) boMsa, ular 
ohakli yoki mergelli gil deyiladi. O hak ko'p bo'lsa, mergelga o'tadi. 
G illarning suvli krem nezem ga boy b o'lgan xillari ham boMadi. 
B u n d a gil z a rra c h a la rin i k re m n e z e m se m e n tla y d i. G illa rn i 
tasvirlashda uning rangini (shu bilan bir vaqtda uning nam ligini 
k o'rsatish kerak); qayishqoqligi, yogMiq, quruq va qum liligini, 
rang beruvchi aralashm alarning tabiatini (gil, ko 'm irg a o'xshagan 
q o ram tir, deyarli qora, bitum li va bitum hidli, bitu m ga ju d a
to 'y in g an b o 'lsa q o g 'o zd a yog'li dog' qoldiradigan va yengil 
erituvchilarni (benzin va boshqa) bo'yaydigan: teksturasini (varaq- 
varaq m ayda qavatchali va hokazo), hayvon, tosh tam g 'alarin i va 
o'sim lik qoldiqlarini k o'rsatish lozim boMadi.
G illi jin s la r tu rli an iq lash ja ra y o n la ri n a tija sid a o d a td a
krem nezem bilan sem entlashgan, k o 'p in cha ju da qattiq argilitlarga
309

---

aylanadi. Bunda gilga xos boMgan bir qan ch a xususiyatlar, m asa­
lan, plastiklik va suv shim uvchanlik xususiyatlari yo'qoladi.