A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

Sud psixologiyasi quyidagi tadqiqot metodlariga ega. 
Kuzatish metodining asosiy jihati shundaki, tadqiqot jarayonida 
insonning odatiy faoliyat tarzi buzilmaydi. Ushbu metod orqali obyektiv 
natijalarga erishish uchun bir qator shartlarga rioya etish zarur: qaysi 
qonuniyatlar qiziqtirayotganligini oldindan belgilash, kuzatish dasturini 
to‘g‘ri tuzish, asosiysi, kuzatuvchining o‘rganilayotgan shaxslar 
muhitidagi o‘rnini aniqlab olish zarur. Ushbu talablarga rioya etish sud 
psixologiyasida o‘rganiladigan vaziyatlar uchun juda muhim hisoblanadi. 
Kuzatish natijalarini qayd etishda texnik vositalar, birinchi navbatda, 
kuzatilayotgan shaxsning nutqini magnit tasmasiga yozishdan foydalanish 
mumkin. Ba’zi hollarda fotosurat va kinotavsirga olishni ham qo‘llash 
yaxshi samara beradi. Dastlabki tergovda texnik vositalardan faqat 
protsessual qonun doirasida foydalanish mumkin. Tergov harakatining 
shu tariqa olingan va qayd etilgan natijalari ayni vaqtda dalillarni 
mustahkamlash metodi hamda muayyan sharoitlarda shaxsning xatti-
harakatini kuzatishning qayd etilgan natijasi sifatida baholanishi mumkin. 

---

 22 
Masalan, ayblanuvchini so‘roq qilishda amalga oshirilgan magnitofon 
yozuvini eshitib, uning hissiy holatiga doir ma’lumotlarni aniqlash 
mumkin. 
Kuzatish nafaqat psixolog-tadqiqotchi, balki tahlil ma’lumotlaridan 
jinoyatchilikka qarshi kurashda foydalanish uchun tegishli axborot olishi 
zarur bo‘lgan har qanday mansabdor shaxs tomonidan o‘tkazilishi 
mumkin. Xususan, kuzatishni tergovchi shaxsga to‘g‘ri tashxis qo‘yish 
(uni diagnostika qilish) maqsadida qo‘llashi mumkin. 
So‘roq qilinayotgan shaxsning jinoyat hodisasiga aloqasi bo‘lishi 
mumkinligiga doir axborotni olishda uning mimikasi va imo-ishorasini 
kuzatish katta ahamiyatga ega. Bunday kuzatish natijalarini bir 
tomonlama subyektiv baholashning oldini olish uchun kuzatuv xolisona 
o‘tkazilishi, kuzatish chog‘ida olingan barcha faktlar qayd etilishi va 
kuzatish natijalari yetarlicha ilmiy talqin etilishi kerak. 
Tergovchi tintuv qilinayotgan shaxsning xatti-harakatini kuzatish va 
ushbu kuzatish natijalarini tahlil qilish orqali juda muhim ma’lumotlarga 
ega bo‘lishi mumkin. 
Eksperiment metodi. Ushbu metoddan foydalanganda eksperiment 
o‘tkazuvchi ruhiy jarayonlar xususiyatlarining tekshirilayotgan shaxsga 
ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi stimul (rag‘batlantiruvchi omil)larga 
bog‘liqligini o‘rganadi. Eksperiment tashqi stimulyatsiya (qo‘zg‘ovchi)ga 
aniq belgilangan dastur bo‘yicha o‘zgaradigan qilib o‘tkaziladi. 
Eksperimentning kuzatishdan asosiy farqi shundaki, kuzatishda 
tadqiqotchi u yoki bu ruhiy hodisaning yuz berishini kutishi kerak, 
eksperimentda esa u tashqi vaziyatni o‘zgartirish orqali kerakli ruhiy 
jarayonni atayin keltirib chiqarishi mumkin. Sud-psixologik tadqiqotlar 
amaliyotida laboratoriya eksperimenti va tabiiy eksperiment keng 
tarqalgan. 
Laboratoriya eksperimenti asosan ilmiy tadqiqotlarda, shuningdek, 
sud-psixologik ekspertiza o‘tkazishda keng qo‘llaniladi. Unga ancha 
murakkab laboratoriya asbob-uskunalari (ko‘p kanalli ossillograflar, 
taxistaskoplar va boshq.)ning qo‘llanishi xosdir. Laboratoriya eksperi-
menti yordamida, xususan, tergovchilarning diqqat, kuzatuvchanlik kabi 
kasbiy xislatlari tadqiq etilgan. Laboratoriya eksperimentining kamchilik-
lariga huquqni muhofaza qilish idoralarining amaliy faoliyati sharoitida 
texnikadan foydalanish qiyinchiliklarini, shuningdek, laboratoriya 
sharoitlarida ruhiy jarayonlar kechishining odatdagi sharoitlarda 
kechishidan farqli tomonlarini kiritish lozim. Bu kamchiliklar tabiiy 
eksperiment usulidan foydalanishda bartaraf etiladi. Birinchi navbatda, bu 

---

 23 
gap jabrlanuvchilar, guvohlar va boshqa shaxslarning muayyan 
psixofiziologik xislatlarini aniqlash maqsadiga ega bo‘lgan tergov 
eksperimentlarini o‘tkazishga taalluqlidir. Murakkab vaziyatlarda tergov 
eksperimentlarini o‘tkazishda mutaxassis-psixologni taklif etish tavsiya 
qilinadi.