A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

himoya  – nizoning anglanishi bilan bog‘liq xavotir hissini bartaraf etish 
yoki eng kam darajaga yetkazishga qaratilgan shaxsni barqaror-
lashtirishning maxsus izga tushirish tizimi. Psixologik himoyaning 
vazifasi ongni salbiy, shaxsni jarohatlovchi kechinmalardan «to‘sish»dan 
iborat. Himoya mexanizmlari orasida voqelikni rad etish, orzu-xayollar, 
ratsionallashtirish (oqilonalashtirish), proyeksiya, siqib chiqarish va 
boshqalar ajralib turadi. Simulyativ va dissimulyativ xatti-harakatda 
himoyaning murakkabroq shakllari kuzatiladi. Psixologik himoya 
mexanizmlari qadriyatlar tizimining anglanadigan va anglanmaydigan 
tarkibiy qismlarining qayta tashkil etilishi (reorganizatsiyasi), shuning-
dek, individual-psixologik va yosh xususiyatlariga ham bog‘liq. Masalan, 
tekshirilgan jabrlanuvchi ayolda unga nisbatan ko‘p bora sodir etilgan 
guruh bo‘lib zo‘rlash oqibatida ekstremal ta’sirlarga hissiy javob 
shakllari: o‘y-xayolga botish, o‘zi bilan o‘zi bo‘lib qolish, nizoni 
o‘zgalarning yordamisiz mustaqil hal qilishni istash, vaziyatni yashirish 
kuzatilgan. Ekspertizadan o‘tkazilayotgan shaxsning bunday xatti-
harakatini omadsizlik hissini yengillashtirish, xavotir va ruhiy jarohatlarni 
bartaraf etish maqsadida stress vaziyatlarga nisbatan himoyalanish 
majmui sifatida baholash mumkin. Jabrlanuvchi ayolning muhim himoya 
mexanizmi bo‘lib, bir tomondan, boshidan kechirgan voqeani 
ratsionallashtirish (oqilona deb tushunish), ya’ni o‘zini oqlash maqsadida 
harakati oqilona, shu bois jamiyat tomonidan maqullanadigan ekanligini 
isbotlashga urinish xizmat qildi. Boshqa tomondan, ekspertizadan 
o‘tkaziluvchi ayolning muhim himoya mexanizmini hissiy ajralish, ya’ni 
o‘z-o‘zi bilan bo‘lib qolish va yetkazilgan ozordan himoyalanishda 
passivlik tashkil etdi. 
Shunday qilib, psixolog-ekspert oldida turgan vazifalarning keng 
qamrovligi va xilma-xilligini inobatga olgan holda, ekspertizadan 

---

 21 
o‘tkaziluvchining shaxsini bir marta tekshirish emas, balki uning 
rivojlanish jarayonini o‘rganish, turli sharoitlarda o‘zini namoyon etishini 
tahlil qilish zarur. Hech bir psixologik metod shaxs haqida mutlaqo to‘g‘ri 
ma’lumot olinishini kafolatlamaydi. Shaxsni samarali psixologik tadqiq 
etishning muhim tomoni – standart va nostandart tadqiqotlar 
ma’lumotlarini, eksperimental va noeksperimental metodlarni qo‘shish 
hisoblanadi. 
Kasbiy psixologiyaning o‘ziga xos metodlariga jinoyat ishini 
psixologik tahlil qilish kiradi. Bu o‘rinda qaror qabul qilish muammosini 
tadqiq etish ayniqsa samarali hisoblanadi (bu bilan kriminal psixologiya, 
tergov psixologiyasi, sud jarayoni psixologiyasi, jabrlanuvchining 
psixologiyasi kabilar shug‘ullanadi). 
Kasbiy psixologiyaning o‘rganish sohalariga, jumladan, tekshiri-
layotgan shaxs – jabrlanuvchi, jinoyatchi, guvoh-shohid, favqulodda 
sharoitlar va holatlar kiradi. Shaxs harakat qiladigan bu sharoitlar 
(kriminogen vaziyat, kriminal vaziyat, tergov vaziyati va h.k.) shaxsning 
odatdagi tadqiqot sharoitida yo aniqlash juda qiyin bo‘lgan, yo umuman 
ko‘rinmaydigan tomonlarini ko‘rsatadi. 
Shaxsning ong osti holatini chuqur va har tomonlama o‘rganishga 
imkon beradigan psixoanaliz metodi kasbiy psixologiya uchun muhim 
hisoblanadi. Psixoanaliz jinoiy xatti-harakat motivlari, murakkab 
nizolarning haqiqiy sabablarini tadqiq etish darajasini aniqlashda keng 
qo‘llaniladi.