T. Vesos “Yetim qolgan opa-uka” (Qushlar) birinchi qism

 
 
 
 
46
Ertalabga yaqin u har qalay mudrab ketgan bo'lsa kerakki, Xege uning 
yonidan o'choq boshiga o'tganini eshitmadi. Yorgen o'tganini ham eshitmadi. 
Mattis uyg'onganida, ular ikkovlari oshxonada edilar. Unga idishlarning taqir-
tuquri va: 
— Bugun ko'l shu qadar tinchki... — degan so'zlar eshitildi. 
Xege o'z so'zlarini biron maqsad bilan aytmadi. Yorgen olib ketishiga yegulik 
tayyorlayotibmi yoki unga qahva quyayotibmi, shunchaki yo'1-yo'lakay aytdi. 
— Shunday degin, —javob berdi Yorgen beparvo. 
— Demak, bugun u ko'lga bora oladi, — dedi Xege. 
Mattis Yorgen nima deb javob berganini eshitmadi. Ammo butun a'zoyi-badanini 
titroq ipi ilma-teshik qilganday bo'ldi. Fikriari har yoqqa sochilib ketdi va uni tang 
ahvolda qoldirdi. U har qalay bir amallab fikrlarini tizginladi va asta-sekin o'zini 
qo'lga oldi. 
Har yoqqa sochilmay joyingizda turing, dedi u fikrlariga va kiyina boshladi. 
Endi u rejasini amalga oshirishi kerak edi. 
Derazadan ko'lni ko'rdi, u kechasi qirg'oqqa chiqqanda qandoq bo'lsa, o'shandoq 
harakatsiz edi, faqatgina yengil tuman pardasi asta-asta siljib kelar, bu bir ajoyib 

---

kuz ertasi edi. Quyosh hali ko'tarilmagan, ammo tezda yuz ko'rsatadi, yerni isitib, 
tuman qoldiqlarini tarqatib yuboradi. 
Mattis o'z fikrlarini bari bir jamlay olmadi. Oshxonaga kirganda bu uning 
yuzlaridan ko'rinib turardi. Xege bir o'zi o'tirar, Yorgen allaqachon o'rmonga 
ketgandi — Mattis bundan quvondi. 
— Nima bo'ldi? — bu erta boshqachaligini ko'rgan Xege Mattisni darhol savolga 
tutdi. 
Mattis boshini chayqadi — bor-yo'q javobi shu bo'ldi. 
— Ayt, nima gap? — eski odatiga ko'ra buyurdi u. Mattis oxirigacha bo'lmasa-da, 
har qalay itoat qildi. 
— Men o'ylayverib-o'ylayverib o'layozdim, — deb javob berdi u. Bu — haqiqat 
edi. 
— Bor-yo'g'i shumi?! Mattis cho'chib tushdi. 
— O'tirib ovqatingni ye! U ozroq ovqatlanishga harakat qildi. Uning javobi 
Xegeni qanoatlantirdi shekilli, ortiq hech narsa so'ramadi. Mattis undan 
ko'zlarini uzmasdi, nihoyat u: 
— Bugun tashkachilikda ishlay boshlayman, — deb ma'lumot berib qo'ydi. 
Xege sevinib uni qo'lladi: 
— Yasha, azamat. Bunisi zo'r bo'pti. 
Nahotki u buni shunchalik intizor kutgan bo'lsa? Ammo u qayiqqa ishonib 
bo'lmasligini eslab qoldi. 
— Mattis, sen bir kuni qayig'im teshilib qoldi, deganding. Ichiga suv ko'p 
kiradimi? 
— Unchalik emas. 
— Yaxshilab tekshir, agar unda suzish xavfli bo'lsa... 
— Men senga aytgandim — tinch ob-havoda qo'rqinchli emas. Shamol bo'lganda 
boshqa masala. 
— Iltimos qilaman, ehtiyot bo'l, — deb so'radi u endi bir oz ishiga shoshilib. — 
Men senga yegulik berib yubormayman, qorning ochgan zahoti uyga kel. Xo'pmi? 
— Xo'p, — dedi Mattis. U endi tayyor edi — ketish kerak — birdan xona o'rtasida 
to'xtadi. 
— Bir nima bo'ldimi? — so'radi Xege. 
— Yo'q. 
Shu bilan ketdi. U hozir Xegega ko'p gaplarni aytishi mumkin edi. Ammo 
aytmasligi kerak edi. Hech narsa deyolmay ketish, naqadar og'ir. 
U ko'lga tushib borguncha tepalar ortidan quyosh ko'tarildi. Endi uning 
nurlari u qadar issiqmas — kuzga xos edi. Quyoshdan butun atrof shaffof bo'lib 
ketdi. Yiltirayotgan yaproqlar ichida yurib borish xuddi yengilday edi. Holbuki, 
Mattisga yengil emasdi. 
U, kunduzning qay tariqa kuch yig'ayotganiga qarab borardi. 
— Zap odam tashiydigan kun ekan-da! — dedi Mattis baland ovozda qaysarlik 
bilan, chunki bugun ko'lgacha tushib borish shu qadar uzoq va mashaqqatli bo'lib 
ko'rindi. 
Bir necha qadam yurganidan keyin: 
— Bugun menga ko'p odam keladi, — deb qo'shimcha qildi. 

---

Yana ikki qadam yurganidan so'ng: 
— Bunisi yaxshi, — dedi. 
Qirg'oqqa va qayiqqa eltuvchi qadrdon so'qmoqni arang bosib o'tdi. Uni ertalabki 
quyosh hovuridan qo'zg'olgan yelim hidi kutib oldi. Qandog'och butalari ichida 
katta-katta yangi eshkaklar yotardi, yangi shilingan yog'ochlar yilt-yilt qilib 
yiltirardi. Mattis ularni olib, qayiqqa qo'ydi. 
Xo'sh, mana hammasi tayyor. 
Yana nima? 
Yo'q... 
Endi tez harakat qilish kerak edi. Tezroq qayiqqa. Qayiq suvga itarildi. 
Mattis atrofiga alangladi. Bir siltab qayiqni burdi, qirg'oq toshlariga qayta sakrab 
tushdi, qirg'oqqa toj bo'lib turgan qayin va qandog'och butalariga otildi. U 
qandog'och oldiga borib, uning och kulrang po'stlog'iga tishini botirdi, qandog'och 
suvi lablarini kuydirdi. Bu harakatini hech kim ko'rmasligi kerak edi va bu, bor-
yo'g'i bir lahza cho'zildi. Aqldan ozgan shu bir lahza davomida Mattis daraxt 
oldida qotib turdi, keyin esa xuddi bir narsadan qutulganday, qayiqqa yugurdi, 
qandog'och po'stlog'idagi tishlarning izi qizara boshladi. 
Endi nima? 
Boshqa hech nima. 
Qayiq qirg'oqdan sirg'alib ketib, g'oyib bo'ldi. Mattis eshkakni eshar, ammo 
o'zi tashlab ketayotgan narsalardan ko'zlarini uzolmasdi. 
47 
Agar olislarda taraq-taraq qilayotgan va borgan sari kichrayib ketayotgan 
motorli qayiqni hisobga olinmasa, ko'lda hech kim ko'rinasdi. Mattis o'ylaganlarini 
boshqalarsiz amalga oshirmoqchi edi. Sevgan va o'rgangan narsalarining 
hammasini yo'qotish uni qattiq tanglikka solayotgan edi. Shunday bo'lsa ham 
baribir u har vaqtdagi kabi fikrining butun quwatini o'ng va so'l qo'llarga yuklashni 
eplay oldi — qayiq ravon suzibborardi. Eshkaklarni eng oddiy kunlardagi kabi 
eshardi. Faqat to'g'ri chiziq bo'ylab suzishga urinmas, qaysidir ma'lum joyni 
mo'ljallab boshqarardi va bu odatga ko'ra ko'ngildagiday chiqayotgan edi. 
Qayiqning burni huvillagan g'arbiy yonbag'irlarga g'aribona qarab borar, 
eshkakchi esa, u yoqqa orqa o'girib o'tirardi. Mattis qancha uzoqqa suzgan bo'lsa, 
qadrdon qirg'oqlar ham shunchalik kengayib borayot-gan edi va o'tirgan joyidan 
shundoq ko'zga tashlanib turardi. Ko'rinayotgan narsalarning hammasi unga jon-
dek aziz edi. 
Ora-chora, u yoqqa qaramaslik kerak deb o'ylar va shunday onlarda 
ko'zlarini pastga qaratib olardi. 
Ammo fikrlardan qutulib boiarmidi? Bir odam unday yaratilgan, boshqasi 
bunday, o'yladi Mattis, bu fikrni rivojlantirishga haqqi yo'q edi. O'z rejasini amalga 
oshira olishi uchun u o'zini tizginda tutishi kerak. 
Endi hal qiluvchi men emasman, tanlov mensiz amalga oshiriladi. 

---

Eshkaklar suv ustiga ko'tarilganda, ular olisda qolgan qirg'oqqa imo 
qilganday bo'lardi. Agar qayiq suvga cho'ksa, yangi qo'pol eshkaklarda suzish 
qulay boiadi. Yaxshiyamki u suzishni butunlay bilmaydi, hecham bilmaydi. Agar 
suzishni bilganda bunday sinov o'tkazishda ma'no ham bo'lmas edi. 
Tiniq havo va oltin daraxtlar Mattisning ko'zini o'ynatib, sinab ko'rish 
istagini kuchaytirib yubord. Bu istak qay ko'rinishda kelmasin, Mattis ularni 
ko'nglidan haydashga urinardi. 
Uzoqroqqa, uzoqroqqa. U qayerga suzib ketayotir? Agar uzoq ketmasa 
qirg'oqdagilar uni ko'rib qolib, ishga aralashishlari turgan gap. Hovli-joylardan va 
umuman qirg'oqlardan uzoqroqqa suzib kctish kerak edi. 
Men koining eng ichkari-ichkarisiga, uzoqdan ham uzoqqa suzib borishim kerak, 
buni faqat o'sha yerdagina qila olaman. 
Kerakli joy muqarrar ravishda yaqinlashmoqda edi. 
Men bu yerlarda bo'lmaganman, degan fikrni o'ziga singdirishga harakat 
qilardi. 
Bu yerlarda uni yaxshi bilsalar-da, u xuddi bu yerlarda tasodifan kelib qolgan 
begona odamlarday suzardi. 
Kutilmaganda Mattis eshkaklarni ko'tardi — manglayidan yirik-yirik ter tomchilari 
chiqdi. Nima bo'ldi? Shu yerda. Mana o'sha joy. Hamma qirg'oqlardan, hamma 
ko'zlardan yiroqda, shu yerda. Endi unga hech kim xalal berolmasdi. Aynan shu 
yerda! O'ylamaslik kerak. 
U ho’l eshkaklarni qayiqqa ko'tarib oldi, ular quyoshda yiltirar, qayiq esa 
yana ozgina oldinga sirg'alib bordi va nihoyat taqqa to'xtadi. - Mana shunday, 
Xege, — dedi u suvga. 
U buni baland va qattiq ovoz bilan aytmoqchi boigandi, ammo bunday 
chiqmadi. Lekin o'z rejasini hech bir to'siqsiz amalga oshirdi. Xuddi begonaday 
shalviragan qo'llari bilan qayiq ko'prikchasini surib tashlab, o'sha o'ziga tanish, o'zi 
belgilab qo'ygan eng chirik joyini topdi. Oyog'i ham begona oyoqqa o'xshardi, 
shunga qaramay bor og'irligi bilan chirigan joyni shunday bosdiki, u poshna ostida 
osongina teshildi. Mattis xuddi kuygandek oyog'ini tortib oldi. Qayiqqa shildirab 
suv kira boshladi. Mattis qaltirab uning tubiga o'tirdi va eshkaklarni ikki qo'ltig'iga 
qisib oldi. 
Qani mening badanim? — deb o'yladi u. Kim bunday qildi? Faqat men 
emas. Lekin mana endi nima to'g'ri-yu, nima noto'g'riligi aniq bo'ladi. Hamma 
yog'i yorilib, chirib ketgan qayiq tez suvga to'lib, Mattisning tagidan 
sezdirmaygina ayrildi. U esini yig'ibham ulgurmay, eshkaklarga osilib qoldi. 
Hammasi o'zi istaganiday bo'ldi. 
Suvning ustki qatlami unchalik sovuq emasdi, hali yoz iliqligi arimagan edi. 
Ammo ko'Jning teranliklari uning oyoqlariga chang soldi, shunda Mattis qaltirab 
ketdi. Suv yuzasida faqat uning boshi turtib chiqib turardi. U qirg'oqqa suzib 
borishga urinib qo'llari va oyoqlarini suvga ura boshladi. Rejada bunday harakatga 
yo'l qo'yilgandi. U eshkaklarni qo'ltiqlaridan chiqarmay, bor kuchi bilan tipirchilar 
va asta-asta suzar edi. Suv ko'zguday tiniq, unda to'nkarilgan yer va osmon aks 
etardi. 

---

Mattis tipirchilar va suzar edi. Uning ko'zlari g'arbiy yonbag'irlardagi eng yaqin 
bir nuqtaga qadalgan edi. Bor kuchi bilan joni chiqquday tipirchilash -bunga ham 
rejada yo'l qo'yilgandi. 
Tez orada, xuddi birov puflaganday, suv yuziga mavjlar yugurdi, goh u 
yerdan, goh bu yerdan suv bo'ylab soya sirg'alib borardi. Mattis buni ko'rmadi, u 
oyoq-qo'llarini xuddi savdoyilarday ishlatar va og'ir-og'ir nafas olib, kerakli 
yo'nalishda shoshihnay olg'a siljir edi. Bu asno orqasida ufqlar osha bulutlar devori 
ko'tarilganini ham u ko'rmadi, albatta. 
U eshkaklarni qo'ltiqlaridan chiqarmay tipirchila-gancha olg'a harakat 
qilishga berilib ketganidan, ko'zlariga hech nima ko'rinmasdi. Badani hamon o'ziga 
begonaday, g'alati va qo'rg'oshindek og'ir edi. U suzib o'tgan masofa, qirg'oqqacha 
bo'lgan masofaga qaraganda hech narsaga arzimas, sohil ilgari qancha uzoqda 
bo'lsa, hozir ham deyarli shuncha uzoqda edi. 
— Xege! — Mattis nihoyat shamol boshlanganini payqab, birdan qichqirdi. 
Demak, bugun ham har qalay shamol boshlanishi kerak ekan-da! Shamol mavjlarni 
yugurtirmoqda. 
Mattis rangi o'chib olis-olislarda ko'l yuzida paydo bo'lgan to'q moviy yo'lga 
qaradi. U tez yaqinlashib kelardi. Mattisning ortida ko'tarilgan bulutlar devori 
ichidan moviy va qudratli shamol ko'tarildi... Shu ondayoq butun suv to'lqinlanib 
ketdi. 
Shamol oppoq ko'pikli to'lqinlami ko'pirtirdi, ular Mattis tiqilsin uchun va 
eshkaklarni qo'yib yuborsin uchun og'zini suvga to'latmoqchi bo'lardilar. 
— Mattis! — tim qorong'ilikda umidsizlik olamidan qichqirdi u, orqasiga o'girilib. 
Kimsasiz ko'l uzra uning ovozi xuddi notanish qushning ovoziday eshitildi. 
Kattamidi yo kichikmidi bu qush, ovozidan buni aniqlab bo'lmasdi.