Гистология цитология ва эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

Нерв билан таъминланиши 
Миелинли харакатлантирувчи нерв толалари перимизий бўйлаб 
тармоқланади ва хар бир тола бир нечта миелинсиз терминал тармоқларни 
ҳосил қилади. Улар эндомизий орқали ўтиб, алоҳида мушак толалари 
юзасида синапсларни ҳосил қилади. Шванн ҳужайралари аксон толаларини 
ташқи тарафдан қоплайди. Шванн ҳужайрасининг ташқи пластинкаси 
сарколемманинг ташқи пластинка қавати билан боғланади. Ҳар бир аксон 
толаси мушак толаси сиртқи қисмида кенгайиб, синапсларни ҳосил қилади. 
Ушбу тузилмалар ҳаракат нервохири ѐки нерв-мушак бирикмаси деб аталади. 
Аксоннинг терминал қисми митохондрия ва синаптик везикулаларга 
бойбўлиб, везикулалар ўзида нейротрансмиттерларни, яъни ацетохолин 
тутади. Аксон ва мушак толаси орасида бўшлиқбўлиб, синапс ѐриғи деб 
аталади. Синаптик бўшлиққа яқинжойлашган мушак тўқимасининг 
сарколеммаси кўп миқдордаги чуқур бурмаларга бой бўлиб, бу 
ҳампостсинаптик мембрана юзасининг ортишига ҳам ацетилхолин 
рецепторларининг кўп миқдорда жойлашишига сабаб бўлади. Қачонки, 

---

ҳаракат потенциали нерв-мушак бирикмасига етиб келганда, аксон охирида 
ацетилхолин ажралади ва синапс бўшлиғи орқали постсинаптик мембранада 
жойлашган ацетилхолинга сезгир бўлган рецепторларга таъсир этади. 
Холинорецептор таъсирланиши натижасида носелектив катион каналлари 
очилади ва Na
+
ионлари саркоплазмага ўтиб, сарколеммани деполяризация 
ҳолатига олиб келади. Ацетилхолин тезда ацетилхолинэстераза ферменти 
ѐрдамида синапс ѐриғидан тозаланади. Натижада ацетилхолинннинг 
рецептор билан узоқ алоқада бўлиши бартараф этилади. Деполяризация 
саркоплазматик ретикулум терминал цистерналаридан Ca
2+
ионларининг 
ажалиб чиқишига олиб келади ва мушак қисқаришига сабабчи бўлади. 
Якка ҳаракатлантирувчи нейроннинг аксонлари бир ѐки бир қанча 
мускул толаларида нерв охирларини ҳосил қилиши мумкин. Ягона мускул 
толасининг якка ҳаракатлантирувчи нейрон билан иннервацияси мускул 
фаолиятининг аниқ назоратинитаъминлайди. Масалан, кўзнинг ташқи 
мускуллари кўз ҳаракатини таъминлайди. Оғир ҳаракатларни бажарувчи 
йирик мускулларда ҳаракатлантирувчи аксонлар бир қанча тармоқларни 
беради ва 100 ва ундан ортиқ мускул толаларини иннервация қилади. Бу 
ҳолатда ягона аксон толаси ва унинг шохлари билан иннервацияланувчи 
барча мускул толалари мотор бирликни ҳосил қилади. Алоҳида кўндаланг 
тарғил мушак толалари доимо биргаликда қисқаради ѐки бўшашади. 
Қисқариш кучининг ҳар хил бўлиши туфайли мускул тутамларидаги толалар 
бир вақтда қисқармайди.