Qoming nima uchun katta?
— Jigarim zo ‘r,
— dedi qumursqa.
— Beling nima uchun ingichka?
— Mehnatim zo'r!
— Kallang nima uchun katta?
—
Davlatim zo ‘r! Mehnatim zo ‘r, savlatim zo ‘r, men zo ‘r, men zo ‘r!
Bu yoshdagi bolalarga tavsiya etiladigan ertaklaming asosiy qismini
to‘g‘ri so‘z, halol, pok bo'lish, yolg‘on gapirmaslik, birovlarni aldamaslik
kabi mazmundagi asarlar tashkil etadi. Masalan, «Rostgo'y bola» (turkman
xalq ertagi)ni olib ko‘raylik. Ertak qahramoni to‘g‘ri so'zligi, kattalaming
pancl-nasihatlariga quloq solishi bilan yosh kitobxonda yaxshi taassurot
qoldiradi, ko‘p bolalarning havasini keltiradigan ish qiladi.
Qaroqchilar azaldan yomon odamlar. Ular har doim zo'ravonlik qilib,
bosqinchilik qilib birovlaming mol-mulklarini tortib olishgan.
«Rostgo'y bola»da ota karvon bilan yo'lga chiqqan o'g'lining qoiiga
qirq tanga oltin berib:
— 0 'g ‘lim, hecham yolg'on gapirma, halol bo'lgin, — deb nasihat qiladi.
Karvon yo'lda qaroqchilarga duch keladi. Qaroqchilar noinsoflik,
bosqinchilik bilan hammani talaydilar, mol-mulklarini tortib oladUar. Ammo
bolaga mutlaqo e’tibor bermaydilar. Ota nasihatini diligajo qilib olgan bola
to'g'ri so'zligi bilan qaroqchi, bosqinchi, yo'lto'sarlikda nom chiqargan bir
necha muttahamni tarbiyalaydi, ulami halolligu to'g'ri so'zligi bilan mag'Iub
qiladi:
Savdogarlar yo'l yurishsa ham mo'l yurishibdi, bir joyga yetib
borishganda ularga qaroqchilar hujum qilishibdi. Qaroqchilar o'zaro
maslahatlashib «mana bu yalangoyoqqa u-bu narsa bersakmikin?», deyishibdi.
Qaroqchilardan biri bolani masxara qilib so'rabdi:
— Ey, yalangoyoq, sendan nimani ham olish mumkin?
— Menda qirqta oltin tanga bor, — deb javob beribdi bola.
— Senda qirqta oltin tanga nima qilsin? — deyishibdi qaroqchilar kulib.
Shunda bola choponining yoqasini yirtib, oltin tangalami ko'rsatibdi.
— Nega bulami bizga ko'rsatding? — deb so'rashibdi qaroqchilar.
— Biz senga pul bermoqchi edik, endi bo'lsa buni ham olib qo'yamiz.
— Hechqisi yo'q, otam halol bo'l, yolg'on gapirma, deb o'rgatganlar,
— deb javob beribdi bola.
Hayron bo'lgan qaroqchilar savdogarlaiga mol-mulklarini, pullarini
qaytarib berib, halol mehnat qilish uchun qaroqchilikdan voz kechishibdi.
«Sholg'om» (ms xalq ertagi) bu davr bolalar kitobxonligida asosiy
o'rinda turadi. Ertak juda oddiy va sodda. Ammo ma' no va mazmuni, asarning
tarbiyaviy ahamiyati kutilganidan ham ziyoda.
Ertak juda jo'n. Boboning sholg'om ekishi va bo'liq sholg'omni ko'plashib
yulib olishi zikr etiladi. Ertakda ortiqcha so‘z yo'q, qahramon yo'q. Hammasi
risoladagidek. Ammo «Sholg'om»da kichkintoylar bilib, quloq solib
o'sadigan jihatlari ko'p. Birinchidan, boboning mehnatkashligi yaqqol ko'zga
tashlanib turadi. Mabodo bobo sholg'omni yerga ekib o'z holiga tashlab
qo'yganida u mutlaqo kattakon bo'lib o'smagan bo'lar edi. Boboning o'yi-
xayoli sholg'omda. Kechasi-yu kunduzi sholg'omga ishlov beradi, peshona
teri to'kib ko'p mehnat qiladi. Demak, ertakda bolani mehnatkash bo'lishga,
xuddi shu bobo kabi dalada ishlashga chaqiriladi.
Ikkinchidan, bola beshikdan boshlab ahil, do'st bo'lib o'sishi kerak.
Kimki do'stlar bilan, jamoa bilan hamfikr, hamkor bo'lib o'ssa o'ziga
ham, o'zgalarga ham yaxshi.
Yana ertakka murojaat qiladigan bo'lsak. O'sha bo'lig', kattakon
sholg'omni yerdan tortib, sug'irib olish masalasi yosh kitobxon uchun
juda qiziqarli. Bobo, buvi, nabira, kuchuk, mushuk, sichqonlaming bir
yoqadan bosh chiqarib harakat qilishlari bolalami xursand qiladi. Ularda
shunday qilib kuch — birlikda tushunchasi paydo qilinadi.
Ertakning uchinchi jihati maktabgacha ta ’lim yoshidagi bolalarning
orzu-niyati bo'lmish tabiatni sevish, jonivorlami asrash, avaylash o'ziga
xos o'rinda turadi. Kichkintoylar bu ertak orqali kuchuk, mushuk, hatto
sichqonni ham boqish, asrash-avaylash lozim ekanligini bilib oladilar.
Xuddi bobo singari mehnatkash bo'lish, kuch — birlikda tushunchasini
dilga jo qilib kamol topish, ayniqsa, bu tushuncha ertak tinglovchisining dil
to'ridan joy olishi ertakning tarbiyaviy ahamiyati katta ekanligidan dalolat beradi.
Bu yoshdagi bolalar hayvonlar o'rtasida o'zaro ahillik va do'stlik kabi
xislatlami bilishni istashadi. Hayvonot olamida ham do'stga mehribonlik
ko'rsatish, bir-biriga g'am xo'r bo'lish, yordam qo'lini cho'zish bor ekanligi
«Arslon bilan it», «Echki, qo'y va bo'rilar» kabi ertaklarda beriladi. «Tuyaqush
bilan qoplon»ga nazar tashlaydigan bo'lsak, bu ertakda xuddi odamlar
orasida bo'lganidek hayvonlar o'rtasida ham bir-birlariga yordam berish,
ayniqsa, boshlariga kulfat tushganda yurakdan, samimiy ko'maklashish
g'oyasi yotadi.
Qoplonning boshiga musibat tushdi. Tomog'iga katta bir suyak qadalib
qoldi. Dod-faryod qildi. Tuyaqush yordamga kelib:
— Osmonga qarab og'zingni ochib tur, men suyakni olib qo'yay, —
debdi qoplonga.
Qoplon osmonga qarab og'zini ochib turibdi. Tuyaqush uzun
tumshug'ini qoplonning og'ziga solib, tiqilib turgan suyakni sug'urib olib
tashlabdi.
Qoplonning ko'zlari ravshan bo'lib, o'limdan qutulibdi.
Bir oz joni orom olgandan keyin qoplon tuyaqushga qarab shunday
debdi:
— Sen mard ekansan, menga yaxshilik qilding, endi kel ikkalamiz
do'st bo'lamiz, zarur vaqtda bir-birimizga yordamga kelamiz, — debdi.
Tuyaqushga bu gap ma’qul bo'libdi. Tuyaqush bilan qoplon ikkalalari
do'st bo'libdilar.
Xalqda o'zga bilan do'st bo'ldingmi, bir umiga bo'l, uni yaxshi-yomon
kunlaringda sinama va unga riyokorlik ko'rsatma, degan gap bor. Tuyaqush
bu yo'ldan bormaydi. Oradan ko'p vaqt o'tadi. Kunlardan bir kun u
qoplonni sinamoqchi bo'lib jo'rttaga:
— Voy dod, o'layapman, qoplon meni qutqar! — deya bor ovoz
bilan qoplonni yordamga chaqiradi.
Qoplon chin so'zli, do'stga sadoqatli, g'amxo'r va mehribon bo'lganligi
uchun zudlik bilan tuyaqushning oldiga «shohbutoqlar orasidan ustidagi
junlari yulinib, harsillab yetib kelibdi». Lekin u tuyaqushning yuzida
tabassum ni k o 'rib hayron b o 'lad i. Tuyaqushning surbetlik bilan
«ko'rmaganimga ancha vaqt bo'ldi, ahd-paymonimiz esingdan chiqib
qolmadimi, deb seni sinab ko'rmoqchi edim», degan gapidan qattiq
ranjiydi, dili og'riydi, do'stidan ko'ngli qoladi.
D o'stini aldagan o'zini aldagan bo'ladi. Sen birovni bir marta
aldadingmi, tamom u senga ikkinchi marta ishonmaydi. Tuyaqushda ham
xuddi shunday bo'ladi. Boshqa kuni bo'ri uni ushlab yeb qo'ymoqchi bo'lib
turganida u har qancha baqirib chaqirmasin, qoplon uning ovozini eshitsa
ham do'stim jo'rttaga dodlayapti, deb o'ylaydi va uning oldiga kelmaydi.
Tuyaqush bo'riga yem bo'ladi.
Kaptar azaldan inson bilan yaqin yashagan, insondan panoh izlagan,
insonga ko'mak bergan. Kaptar qadimda bir yurtdan ikkinchi yurtga, bir
odamdan ikkinchi odamga maktublar olib borib berib aloqachilik vazifasini
ham o'tagani ma’lum. «Kaptar sovg'asi» (tamil xalq ertagi)da inson va kaptar
taqdiri haqida gap bor-di.
Kijavanning ahvoli og'ir, kimsasiz o'rmonda bir parcha nonga muhtoj
bo'lib hayot kechiradi. Uning qushlar, hayvonlaming tilini bilishi, ular
bilan xuddi insonlar bilan gaplashgandek suhbat qurishi maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolalarga hush yoqadi. Kichkintoylaming ham o'sha Kijavan kabi
qushlar bilan, hayvonlar bilan suhbat quigilari keladi. Kijavan sog'lom,
to'q, tetik jonivor, qushlar bilan gaplashsa xo'p yayrab xursand bo'ladi.
Ba’zi hollarda och, zaiflaming yurak dardlarini tinglab, ularga qo'shilib
aziyat chekishi, ko'z yoshi to'kishi bolalarning qalblariga yaxshilik urug'ini
sochadi, ularda xuddi Kijavan kabi bo'lishga xavas uyg'otadi. Kijavanning
majruh kaptarga g'amxo'rligi kichkintoylaiga quvonch ulashadi:
Bir kuni Kijavan juda qattiq och qolibdi. Biror narsa tamaddi qilay
desa, hech vaqosi yo'q. U o'ylab-o'ylab, oxiri tayoq olib, o'rmonga jo'nabdi.
O'rmonni aylanib-aylanib, u yerdan ham yeydigan hech narsa topolmay,
uyiga qaytibdi. Yo'lda ketayotib:
— Menga yordam ber, — degan zaif bir tovushni eshitib qolibdi.
Kijavan bunday qarasa, yerda bir kaptar yiqilib yotgan emish.
— Men ucholmayman, qutqaigin, — deb yalinibdi u Kijavanga.
Kijavanning bechora kaptaiga rahmi kelibdi. Uni yerdan avaylab ko'tarib
olib, bag‘riga bosganicha, yo‘lida davom etibdi. Kapasiga kelib, qushni
ehtiyotlik bilan yumshoq o'ringa yotqizibdi.
— Tuzalib ketguningcha menikida yashaysan. Hech narsadan
qo'rqmagin, seni xafa qilishlariga yo‘l qo'ymayman. Qo'limdan kelganicha
senga yordam beraman. Lekin hozircha senga ovqat beray desam, uyda
yeydigan hech vaqo yo'q, — debdi xafa bo'lib Kijavan.
— Qayg'urma, — debdi kaptar uni tinchlantirib, — o'rmonda mango
daraxti bor. Daraxt kavagining ichida guruch bor, borib ana shu guruchni
olib kelgin.
Daraxt kavagining ichida guruch bilan birga oltin, kumush, olmos,
dur va boshqa qimmatbaho toshlar yog'du sochib yotgan bo'ladi. Kijavan
och, yupun bo'lganligi uchun, o'sha yerdagi faqat bir siqim guruchni
oladi, xolos. «Bu toshlami nima qilardim, axir o'zimni bezatish niyatim
yo'q-ku?» — deb ularga tegmaydi. Guruchni majruh kaptaiga yediiganidan
kitobxon xursand bo'ladi. Saxiy, qo'li ochiq, ko'ngli to'q Kijavanga nisbatan
bolalarning mehr-muhabbatlari oshadi. Kijavanga kaptaming uzuk sovg'a
qilishi, uzuk oddiy emas, balki sehrli ekanligi, Kijavan nimaiki so'rasa
uzuk uning istagini muhayyo qilishi ertak tinglovchilami qoyil qoldiradi,
ularda yaxshilikka yaxshilik qaytar ekanda, degan fikr paydo boiadi.
Qo'li ochiq bo'lish, saxiylik qilish, do'stga sodiqlik namunasini
ko'rsatish bu davrda tinglaydigan ertaklaming katta qismini tashkil etishi
kerak. «Tulki bilan tuma» ertagiga nazar tashlaydigan bo'lsak, bu xolning
butunlay teskarisini ko'ramiz. Dunyoda tulki zotidan mug'ombir, pismiq,
aldamchi riyokor bo'lmasa, kerak. Ko'p ertaklarda turna insonga yaqin
yuradi, unga ko'maklashadi, yordam beradi, saxiylikda ibrat ko'rsatadi.
Ertakda tulki va tumaning bir-birlarini uylariga chaqirib mehmon
qilishlari haqida gap boradi. Maqtanchoq, mug'ombir, ayyor tulki oddiy,
sodda tumani uyiga chaqirib:
— Albatta kelgin, jonginam, albatta, azizim, juda yaxshilab mehmon
qilaman! — debdi.
Ba’zan yangi do'stning fe’l-atvori qanday ekanligini o'zi yaxshi bilmay
yurakdagi borini oshkor qiladigan bolalar kabi tuma ham tulkiga ishonadi,
chinakamiga meni mehmon qilar ekan-da, degan o'y-xayol bilan uning
uyiga keladi. Tulki shirguruch pishirib, uni tumaning oldiga taqsimchada
qo'yadi. Tuma uzun tumshug'i bilan taqsimchaga taq-tuq uradi, ammo
hech narsa yeya olmaydi. Ayyor tulki esa bir zumda shirguruchni o'zi yeb
bo'ladi.
Ertakda tumaga alam qiladigan joyi shuki, tulki o'zi pishiigan taomni
o'zi yeb, yana xushomadgo'ylik qilib, — Aybga qo'shmaysan-da, jon do'stim!
Yaxshilab mehmon qilishga boshqa narsa topa olmadim! — deb surbetlik qilib
turishi bolalarning qahr-g'azabini keltiradi. Ulami hayotda tulki kabi ochko'z,
aldamchi bo'lmaslikka da’vat etadi.
Ertakda tumaning ham bo‘sh kelmasligi, tulkini uyiga chorlab, mo'ndiga
o'zi tayyorlagan ovqatni quyib, uni bir zumdayoq uzun tumshug'i bilan
o'zi yeb qo'yishi kichkintoylami xursand qiladi. Ularda qilmish-qidirmish,
sen birovga nima qilsang, senga ham o'sha qilganing, albatta, qaytib keladi,
degan tushuncha hosil qiladi.
Xullas, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar o'zlari tinglagan ertaklari
yordamida atrof-olam bilan tanishib, nima yaxshiyu nima yomonligini bilib
o'saveradilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |