O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov, Tollibay Boltayevich Mustanov

2.2.Dori vositalarining quyidagi ta’sir turlari. 
1.
 
Mahalliy yoki chegaralangan ta’sir – dori vositasining ta’sir qiluvchi 
moddasi faqat ishlatilgan joygagina mahalliy ta’sir qiladi. Masalan, mahalliy 
anestetiklarning yoki o‘rab oluvchi vositalar sezuvchi – afferent nerv oxirlariga 
ta’sir qilib, ularning sezuvchanligini susaytirib qo‘yishi hisobiga faqat 
chegaralangan yoki mahalliy samara yuzaga chiqaradi. 

---

- 153 -
2. Umumiy yoki rezorbtiv
5
ta’sir – katta ko‘pchilik dori vositalari 
organizmga so‘rilganidan keyin qonga tushib, barcha a’zo va to‘qimalarga 
umumiy ta’sir ko‘rsatadi. Mazkur ta’sir dori moddalarining organizmga kiritish 
yo‘llariga hamda biologik to‘siqlar orqali o‘ta olish qobiliyatiga bog‘liq holda 
yuzaga chiqadi.
3. Asosiy ta’sir – Dori vositasi qaysi maqsadni amalga oshirish uchun 
qo‘llanilgan bo‘lsa, o‘sha ta’siri asosiy hisoblanadi. Masalan, dimedrol dori 
vositasini allergiyaga qarshi vosita sifatida qo‘llanilganda uning H
1
-
retseptorlarni bloklashini asosiy ta’sir deb hisoblanadi, ammo , u uxlatuvchi 
vosita sifatida qo‘llaniladigan bo‘lsa, unda MNSni susaytiruvchi xossasini 
asosiy ta’sir deb hisoblanadi.
 
4. Nojo‘ya yoki noxush ta’sir – Dori vositasining asosiy ta’siridan tashqari 
yuzaga chiqadigan barcha boshqa keraksiz ta’sirlari nojo‘ya yoki noxush ta’sir 
deyiladi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST, VOZ) ekspertlari tomonidan 
e’tirof etilishicha, kasalliklarning oldini olish, ularni diagnostika qilish yoki 
davolash maqsadida qo‘llanilgan dori dori vositalari ta’sirida kelib chiqadigan 
barcha keraksiz samaralari nojo‘ya ta’sir deb yuritiladi. 
5. Bevosita yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir – bunda dori dori vositasining 
samarasi bevosita sezuvchi a’zoning yoki nishon hujayraning ma’lum bir 
substrati bilan o‘zaro birikishi orqali yuzaga chiqadi. 
6. Bilvosita yoki biror narsa orqali ta’sir qilish– bunda dori dori vositasi 
sezuvchi a’zoning yoki nishon hujayraning ma’lum bir substrati bilan 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sirlasha olmaydi, buning uchun u boshqa birorta substratga 
ta’sir qiladi va Shundan keyin u orqali asosiy ta’sirlashishi lozim bo‘lgan nishon 
hujayra bilan o‘zaro ta’sirlashadi. 
7. Reflektor ta’sir – mazkur ta’sir turida dori vositasi ekstero- yoki intero 
retseptorlar bilan o‘zaro ta’sirlashishi orqali samara yoki tegishli nerv 
markazlarining, yoki ijro a’zosining holatida o‘zgarishlarga olib keladi. 
5
Lotinchadan 
resorbeo
– yutaman 

---

- 154 -
Masalan, validolning tilostidagi sovuqni sezuvchi retseptorlarini qo‘zg‘atishi 
orqali reflektor ravishda koronar qon tomirlardagi spazm bartaraf etiladi. 
8. Ta’sir mexanizmi
 
deb dori moddaning organizmdagi maxsus retseptorlar 
yoki ularning qaysidir substratlari bilan qanday qilib birikishiga aytiladi. 
Masalan, pilokarpin gidroxlorid m-xolinoretseptorlar bilan bevosita birikadi, 
atropin sulfati esa m-xolinoretseptorlarni bevosita bloklaydi. Yurak glikozidlari 
kardiomiotsitlardagi Na
+
K
+
-ATF-aza bilan birikishi natijasida ularning 
kardiotonik samarasi yuzaga chiqadi va h. 
9. Spetsifik ta’sir – dori moddalarning organizmdagi spetsifik retseptorlar 
bilan o‘zaro ta’sirlashishi natijasida paydo bo‘ladigan, qo‘llanilayotgan dori 
moddasigagina xos bo‘lgan samaralarning yuzaga chiqishi. 
10. Tanlab ta’sir qilish
 
deb dori moddasining faqat ma’lum a’zo yoki 
to‘qimalardagi bir xildagi retseptorlar bilan o‘zaro ta’sirlashishiga va boshqa 
birorta ham retseptorga ta’sir ko‘rsatmasligiga aytiladi. Masalan kuraresimon 
vositalar asosan tanlab xolinoretseptorlarning oxirgi plastinkalarini bloklashlari 
hisobiga skelet mushaklarining bo‘shashishiga sabab bo‘ladilar. 
11. Qaytar ta’sir– bu “modda-retseptor” orasidagi bog‘lanishning 
mustahkamligiga bog‘liq holda ko‘pchilik dori moddalariga xos tarzdagi ta’sir 
turidir. Masalan, prozerinning yoki galantaminning asetilxolinesteraza fermenti 
bilan bog‘lanishi. 
12. Qaytmas ta’sir – ayrim dori moddalarida “modda-retseptor” orasidagi 
bog‘lanishning kovalent bog‘lar orqali amalga oshirilishi natijasida mustahkam 
bog‘lanish paydo bo‘lishi. Bu holda dori moddasining ta’siri juda ham uzoq 
davom etishi mumkin. Masalan, armin dori vositasining asetilxolinesteraza 
fermenti bilan bog‘lanishi “qaytmas” ta’sirga asoslangan. 
13. Allergik
6
ta’sir – organizmga kiritilayotgan dori moddasini organizm 
antigen sifatida qabul qilishi natijasida yuzaga chiqadigan o‘ziga xos samara 
hisoblanadi. Ko‘pincha allergik reaksiyalar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. 
6
Yunonchadan