O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov, Tollibay Boltayevich Mustanov

agonistlar
3
 
2
Lotinchadan 
affinis
– qarindoshlik, o‘xshashlik 
3
Yunonchadan 
agonistes
– raqib (
agon
– kurash, kurashish) 

---

- 151 -
deyiladi. Agonistning retseptorga nisbatan kuchaytiruvchi samarasi hujayra 
faoliyatining oshishiga yoki pasayishiga olib kelishi mumkin.
Spetsifik retseptorlar bilan o‘zaro ta’sirlashganda ularda biologik samara 
keltirib 
chiqarmaydigan 
moddalarni 
antagonistlar
4
 
deyiladi. 
Agarda 
antagonistlar agonistlar birikadigan retseptorlar bilan biriksa, ularni 
raqobatlashgan antagonistlar, 
agarda makromolekulaning boshqa qismlari bilan 
biriksa, 
raqobatlashmagan antagonistlar 
deyiladi. Agarda bir paytning o‘zida 
modda spetsifik retseptorning bitta turiga agonistik, boshqa turiga esa 
antagonistik ta’sirqilsa, unda uni 
agonistant agonist yoki sinergoantagonist 
deyiladi.
 
2.1-rasm
. 
Retseptorlar orqali boshqariluvchi jarayonlarga agonistlarning ta’sir 
tamoyillari. I – ion kanallari o‘tkazuvchanligiga bevosita ta’sir (n-
xolinoretseptorlar, 
GAMK
A
-retseptorlar); 
II 
– 
ion 
kanallarining 
o‘tkazuvchanligiga (G-oqsillari orqali) yoki ikkilamchi o‘tkazgichlar hosil 
bo‘lishini boshqaruvchi fermentlar faolligiga bilvosita ta’sir (m-xolinoretseptorlar, 
4
Yunonchadan 
antagonisma 
– kurashish, raqobatlashish (
anti
– qarama-qarshi, 
agon
– 
kurash, kurashish)
RETSEPTORLAR TURLARI 
IONLAR 
IONLAR 
agonist 
retseptor 
oqsillar 
fermentlar 
IKKILAMCHI UZATGICH 
OQSILLARNING 
FOSFORILLANISHI 
F 
F 
Hujayra qobig’i 
iRNK sintezi

---

- 152 -
adrenoretseptorlar); III – tirozinkinaza effektor fermenti faolligiga bevosita ta’sir 
(insulin retseptorlari, o‘sish omillarining qator retseptorlari); IV – DNK 
transkripsiyasiga ta’sir (steroid gormonlar, tireoid gormonlar). 
Dori moddalarining tashqi yuzasidan ularning ichkarisiga signallarni 
o‘tkazib beruvchi membrana retseptorlariga baho berish bilan birga, retseptor 
bilan effektorni bir-biri bilan ulovchi oraliq bo‘g‘in mahsulotlarini ham esdan 
chiqarmaslik lozim. Mazkur tizimning asosiy komponentlariga G-oqsillar, 
fermentlar guruhlari (adenilatsiklaza, guanilatsiklaza, fosfolipazaS) hamda 
ikkilamchi o‘tkazgichlar (sAMF, sGMF, IF
3
, Ca
2+
) kiradi. Ikkilamchi 
o‘tkazgichlar hosil bo‘lishining ortishi proteinkinazalarning faollaShuviga olib 
keladi, bu esa, o‘z navbatida muhim boshqarib turuvchi oqsillarning hujayra 
ichidagi fosforlanish jarayonlarini ta’minlaydi. 
Dori moddalarining ta’sir lokalizatsiyasi yuqorida ta’kidlab o‘tilgan 
retseptorlarning qaysi a’zo yoki to‘qimada joylashganligiga bog‘liq ravishda 
aniqlanadi. Masalan, m-xolinoblokator hisoblanuvchi atropinning ta’sir 
ko‘rsatadigan retseptorlari m-xolinoretseptorlar bo‘lib, ular ko‘zda, yurakda, 
ichki a’zolarda va h. joylashgan. Demak, atropinning m-xolinoretseptorlarga 
bevosita 
bloklovchi 
ta’siri 
uning 
ta’sir 
mexanizmi 
bo‘lsa, 
m-
xolinoretseptorlarning turli a’zo va to‘qimalarda joylashganligiga qarab uning 
ta’sir lokalizatsiyasini aniqlash mumkin.