Maxsus talim vazirligi samarqand davlat universiteti inson resurslarini boshqarish fakulteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
24- Mavzu. Xsusiy kаpitаl va fondlar hisobi 
Reja: 
24.1. Ustav kapitalining shakllanishi va ularning hisobini tashkil qilish 
24.2. Qo‘shilgan va zaxira kapitallarini hisobga olish 
14.3. Maqsadli tushumlar, subsidiya va grantlar hisobni yuritish 
 
24.1. Ustav kapitalining shakllanishi va ularning hisobini tashkil qilish 
Bozor munosabatlari sharoitida korxonalar o‘z moliyaviy resurslarini mustaqil shakllantirishlari 
mumkin. Korxona moliyaviy resurslarinining asosiy manbalari bo‘lib foyda, amortizatsiya ajratmalari, 
qimmatli qog‘ozlarni sotishdan olingan mablag‘lar, aksionerlar yuridik va jismoniy shaxslarning pay 
va boshqa badallari, shuningdek, kreditlar va qonunchilikka zid bo‘lmagan boshqa tushumlar 
hisoblanadi. 
Korxonaning o‘z mablag‘larini shakllantirish asosiy manbai bo‘lib, uning mulkdorlari tomonidan 
korxonaga qo‘yilgan mablag‘lar majmui bo‘lgan ustav kapitali hisoblanadi. Ustav kapitalini 
shakllantirish tartibi qonunchilik va ta’sis hujjatlari bilan amalga oshiriladi. CHunonchi, davlat 
korxonalarining ustav fondi korxona foydalanishga topshirilgan vaqtida o‘z faoliyatini amalga oshirish 
uchun davlat tomonidan ajratilgan mablag‘larni aks ettiradi. 
Aksioner jamiyati deb maxsus nom bilan ta’sis etiladigan, ma’lum miqdorda teng qismlarga 
bo‘lingan (aksiyalar) asosiy (ustav) kapitaliga ega bo‘lgan, va majburiyatlari bo‘yicha faqat o‘zining 
mulki bilan javob beradigan yuridik shaxslar tushuniladi. Bu ta’sischilarning tenglik prinsipiga 
asoslangan ixtiyoriy birlashmadir. Asosiy sharti – faoliyatiga o‘z kapitalini qo‘yish, ya’ni aksioner 
jamiyati – bu kapitalning birlashishi demakdir. Aksioner jamiyatining faoliyati ustav bilan belgilanadi. 
Aksioner jamiyatining majburiyatlari bo‘yicha aksionerlar mulklari bilan to‘la mas’uliyatli emas, 
ularning mas’uliyatlari faqat ustav kapitaliga qo‘yilma bilan cheklanadi. 
Aksioner jamiyatining ustav kapitalini hajmi uning ustavida ko‘rsatiladi va uning o‘zgarishi 
ustavini o‘zgarishi uchun belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Ustav kapitali miqdorini o‘zgartirish 

---

175 
to‘g‘risidagi qaror, agar korxonaning ustav kapitalini yangi miqdori ro‘yxatdan o‘tkazilgan bo‘lsa, 
umumiy majlis qabul qilgan kundan boshlab kuchga kiradi. 
Jamiyat ta’sis etilgan paytdagi ustav kapitali bir xilda nominal qiymatga ega bo‘lgan oldindan 
belgilangan miqdordagi bir qancha oddiy aksiyalardan iborat bo‘lishi kerak. Aksioner jamiyatlari faqat 
nomi ko‘rsatilgan aksiyalar chiqaradi va ular albatta tegishli reestrlarda ro‘yxatdan o‘tkazilishi kerak. 
Aksiyalarni to‘lash mulklar, inshootlar, nomoddiy aktivlar va boshqa moddiy qimmatliklarni, so‘mdagi 
va xorijiy valyuta dagi pul mablag‘larini o‘tkazish yo‘li bilan bo‘lishi mumkin. 
Ustav (fondi) kapitalining hisobi 8300 «Ustav kapitalini hisobga oluvchi schyotlar» schyotida 
yuritiladi. Bu schyot passiv bo‘lib quyidagi: 8310 «Oddiy aksiyalar»; 8320 «Imtiyozli aksiyalar»» 
8330 «Pay va ulushlar» schyotlarga bo‘linadi. 
YUqorida keltirilgan schyotlar davlat korxonalari, birlashmalari va tashkilotlarining ustav 
fondini va aksioner jamiyatlari va shirkatlarning ustav kapitalini hisobga olish uchun tayinlagan. Bu 
schyotlarda ro‘yxatdan o‘tkazilgan miqdor doirasidagi haqiqiy ustav kapitali yoki to‘langan aksiyalarni 
nominal qiymati aks ettiriladi. Ustav kapitalining miqdori ustavda ro‘yxatdan o‘tkazilgan summadan 
ortiq bo‘lishi mumkin emas. Ta’sischilarga qaytarilgan ulushi ustav kapitalni kamaytirmaydi, balki 
aksioner jamiyati tomonidan o‘z aksiyalarini sotib olingandek rasmiylashtirilib 8610 «Sotib olingan 
xususiy aksiyalar - oddiy» va 8620 «Sotib olingan xususiy aksiyalar - imtiyozli» schyotlarning 
Debetida aks ettiriladi. 
Bu schyotlarning Debet aylanmasi ustav kapitalini kamayishini, kredit oboroti esa qonunchilikka 
binoan turli sabablarga ko‘ra ustav kapitalini ko‘payishini ko‘rsatadi. 8310, 8320 va 8330 – schyotlarda 
aks ettiriladigan muomalalarning hisobi 12 – jurnal – orderda yuritiladi. 
Aksioner jamiyat ro‘yxatdan o‘tgandan so‘ng ro‘yxatdan o‘tkazilgan ustav kapitali summasiga 
jamiyat oldida aksionerlarning qarzi vujudga keladi. Ta’sischilar bilan olib boriladigan hisob – 
kitoblarning hisobi 4610 «Ustav kapitaliga ta’sischilarning ulushlari bo‘yicha qarzi» schyotida olib 
boriladi. 
Ro‘yxatdan o‘tkazilgan ustav kapitali summasiga 4610 schyoti Debetlanib, 8310 «Oddiy 
aksiyalar», 8320 «Imtiyozli aksiyalar» va 8330 «Pay va ulushlar» schyotlari kreditlanadi. 
4610- schyoti aktiv bo‘lib, Debet saldosi oy boshiga qolgan ta’sischilarning qarzlarini ko‘rsatadi. 
Debet oboroti hisobot oyida vujudga kelgan ta’sischilarning qarzlarini aks ettirsa, kredit obroti debitor 
qarzlarni kamayishini, ya’ni ta’sischilar tomonidan o‘tkazib berilgan pul mablag‘lari, moddiy 
qimmatliklar va mulklar qiymatini ko‘rsatadi. 
Jamiyatning aksionerlari maxsus reestrda ro‘yxatga olinadi. Qo‘yilmalar bo‘yicha aksionerlar 
bilan olib boriladigan hisob – kitobning analitik hisobi aksionerlarning har biri bo‘yicha kartochkalarda 
yoki qaydnomalarda ustav kapitaliga qo‘yilmalar bo‘yicha qarzlari, qarzlarni qaytarish muddati, qarzni 
qaytarish hisobiga topshirilgan aktivlar summasi ko‘rsatilgan holda yuritiladi. Sotib olingan aksiyalar 
summasini ta’sischilar asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, so‘mda va xorijiy valyuta pul mablag‘lari 
va boshqa moddiy qimmatliklari bilan to‘lashlari mumkin. 
Analitik hisob yuritish uchun asos bo‘lib ta’sis hujjatlari, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni 
qabul qilish – topshirish dalolatnomalari, kirim kassa orderlari va boshqalar hisoblanadi. 
Aksioner jamiyatlarining xo‘jalik faoliyati amaldagi qonunchilik asosida olib borilsa, ularning 
ishlab chiqarish xarajatlari va moliya – xo‘jalik faoliyatining hisobi Nizomga asosan yuritiladi.
40 
CHunonchi, jamiyat tomonidan olingan balans foydaga hisobot davrida sotilgan mahsulot tannarxiga 
yoki davr xarajatlariga yoki foydani kamaytirishga kiritilgan xarajatlar qo‘shiladi. Natijada soliqqa 
tortiladigan baza aniqlanib, undan foyda (daromad) dan ajratma solig‘i summasi hisoblanadi. 
Foydaning qolgan summasi sof foyda hisoblanib, u aksionerlar majlisining qaroriga binoan 
taqsimlanadi. Mehnat jamoasining tasarrufida, qolgan sof foyda, odatda, ikki maqsadga foydalaniladi: 
dividend to‘lashga va ishlab chiqarishni kengaytirish ham ijtimoiy ehtiyojlar uchun. Dividend har 
chorakda yoki bir yilda bir marta to‘lanishi mumkin. Oraliq dividend direktorlar kengashi tomonidan 
40
O‘zR Vazirlar Mahkamasining 54- sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab chiqarish va sotish 
xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizom. 1999 yil 5 fevral. (2003 yil 15 
oktyabrdagi kiritilgan o‘zgarishlar), (2017yil yangi tahrirdagisi)

---

176 
elon qilinib qat’iy belgilangan miqdorda bo‘ladi. Yillik dividendlar miqdori aksionerlarning umumiy 
majlisi tomonidan yillik ish natijasi bo‘yicha belgilanadi. Yillik dividendlarga oraliq hisoblangan 
dividendlar qo‘shilmaydi. Dividendlar hisoblash va to‘lash amaldagi Nizomga asosan 
rasmiylashtiriladi.
41
Imtiyozli aksiyalar bo‘yicha oldindan belgilangan dividend ularni muomalaga chiqargan paytda 
ko‘rsatiladi. Bunday aksiyalar bo‘yicha dividendlar olingan foyda miqdoridan qat’iy nazar birinchi 
navbatda hisoblanadi va to‘lanadi. Basharti imtiyozli aksiyalar bo‘yicha hisoblangan dividendlarni 
to‘lash uchun olingan foyda etarli bo‘lmasa, maxsus tashkil etilgan zaxira kapitali yoki boshqa 
manbalardan foydalaniladi. Muomalaga chiqarilmagan aksiyalar bo‘yicha dividend hisoblanmaydi. 
Agar jamiyatning ustavida nazarda tutilgan bo‘lsa, dividendlar aksiyalar, obligatsiyalar, tovarlar bilan 
to‘lanishi mumkin. Jamiyat soliqni hisobga olmagan holda dividend elon qiladi. Dividend faqat 
qo‘shilgan ulushga yoki sotib olingan aksiyalar uchun to‘langan summaga mutanosib ravishda beriladi. 
Dividend tarzida olingan daromaddan soliq dividendlarni to‘lash manbaida, ya’ni aksioner jamiyatida 
ushlab qolinadi. 
Aksionerlar bilan daromadlar bo‘yicha olib boriladigan hisob 6610 «To‘lanadigan dividendlar» 
schyotida yuritiladi. Bu schyot passiv bo‘lib, uning kredit qoldig‘i AJ ning aksionerlar oldidagi qarzini 
ko‘rsatadi, Debet oboroti ushlangan soliq va to‘langan dividendlar summasini aks ettiradi. Aksioner 
jamiyatida ishlayotgan xodimlarga dividendlar hisoblansa, 6710-«Mehnat haqi bo‘yicha xodimlar 
bilan xisoblashishlar» schyotidan foydalaniladi. 
Dividendlar aksionerlarning umumiy majlisi protokoli va qaroriga binoan ham ushlangan soliqlar 
to‘g‘risidagi buxgalteriyaning ma’lumoti bo‘yicha hisoblanadi. Dividendlarni naqd pul va naqd pulsiz 
to‘lanishi kassa chiqim orderi va to‘lov topshirig‘i bilan rasmiylashtiriladi. 
YUridik va jismoniy shaxslarga to‘lanadigan dividend va foizlar O‘zbekiston Respublikasi 
Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan stavkalarda to‘lash manbaida soliqqa tortiladi.
42
Aksioner jamiyatidan chiqib ketayotgan ta’sischilar bilan olib boriladigan hisob – kitoblar hisobi 
6620-«CHiqib ketayotgan ta’sischilarga ulushlari bo‘yicha qarz» schyotida yuritiladi. Bu schyot passiv 
bo‘lib kreditida chiqib ketayotgan ta’sischilarga to‘lanadigan summa aks ettirilsa, debetida ularga 
to‘langan summa ko‘rsatiladi. 
CHiqib ketayotgan ta’sischilardan aksiyalar sotib olinsa, 8610-«Sotib olingan xususiy aksiyalar 
– oddiy» yoki 8620-«Sotib olingan xususiy aksiyalar – imtiyozli» schyotlari debetlanib 6620-«CHiqib 
ketayotgan ta’sischilarga ulushlari bo‘yicha qarz» schyoti kreditlanadi. 
Sotib olingan aksiyalar bo‘yicha puli to‘langanda 6620-schyot debetlanib 5010, 5110-schyotlari 
kreditlanadi. 6610 «To‘lanadigan dividendlar» va 6620 «CHiqib ketayotgan ta’sischilarga ulushlari 
bo‘yicha qarz» schyotlari bo‘yicha analitik hisob har bir aksioner bo‘yicha 7-qaydnomada yuritiladi. 
Sintetik hisob esa 8-jurnal – orderda aks ettiriladi. 
24.1- jadval