137
Hozirgi vaqtda fanlar bir-birlari bilan wzaro munosabatlar orqali bog’lanib echimi qiyin bwlgan muammolarni
h’al qilishda katta muvaffaqiyatlarga erishilmoqda. Natijada fanlar ichida yangi fanlar, yangi soh’alar vujudga
kelmoqda. Swnggi vaqtda kartografiyada yangi mavzuli kartalar (resurs kartalari, ekologik kartalar, kadastr
kartalar va b. kartalar) yaratish zaruriyati tug’ilmoqda.
Hozir informatika (malumotlar majmuasi) jamiyatimizning barcha jabh’alariga, jumladan kartografiya
soh’asiga h’am kirib bormoqda.
Er h’aqidagi fanlarda informatikaning qwllanishi maxsus ywnalish – geoinformatika soh’asini keltirib
chiqaradi.
Geoinformatsiyani prof. A.M.Berlyant shunday tariflaydi. U geosistema strukturasini, bog’liqlikni,
dinamikasini
(wzgarishini, zamon va makon bilan bog’liqligini) kompyuterda modellashtirish ywli bilan wrganuvchi ilmiy
soh’adir. Bu soh’a faqat geosistemada emas texnologiyada va ishlab chiqarishda h’am ishlatilmoqda. G
İ
S
(Geografik informatsiya sistemasi) avtomatlashtirilgan apparat sistemasi bwlib, makon ila zamon
koordinatsiyalashtirilgan geoinformatsiyani yig’uvchi, ishlov beruvchi, saqlovchi,
tasvirlab beruvchi va
tarqatuvchi ilmiy soh’adir.
G
İ
S jamiyatni h’ududiy tashkil qilish va atrof muh’itni boshqarishda ularni tah’lil qilish bah’olash, bashorat
qilish va inventarizatsiya qilishning ilmiy va amaliy echimini topish uchun xizmat qiladi. G
İ
S asosini avtomatik
kartografik sistema tashkil qilib, asosan informatsiya manbai va h’ududlarning kartografik tasviri h’isoblanadi.
G
İ
S dagi «geografiya» swzi bu erda «makon»
ё
ki «h’udud» tushunchasida emas balki tadqiqotni sistemaligi
va majmualigi (kompleksnost) dadir.
Dastlabki G
İ
S 60-yillarning wrtalarida Kanada va AQShda tashkil qilingan. Hozirgi vaqtda sanoati rivojlangan
mamalakatlarda
minglab G
İ
S sistemasi iqtisodi
ё
tda, si
ё
satda, ekologiya soh’asida, tabiiy resurslardan
oqilona foydalanishda, tabiatni muh’ofaza qilishda, kadastrlashda, fan va talim soh’asida foydalanilmoqda.
G
İ
S global, regional milliy va mah’alliy masalalarni h’al qilishda foydalanilmoqda. G
İ
S orqali kartalar,
aerokosmik
suratlar, statistik, kadastr, gidrometeorologik va ekspeditsion malumotlar yig’ilib, kerakli joyda
foydalanish mumkin. G
İ
S ni tashkil qilishda xalqaro tashkilotlar (OON, YuNEP) va boshqalar davlat
muassasalari, vazirliklar, kartografik, geologik, er kadastri tashkilotlari, statistik tashkilotlar xususiy firmalar,
ilmiy tadqiqot institutlari va universitetlar qatnashmoqda. G
İ
S ishlab chiqarishda yirik h’ajmda moliya, pul
xarajatlarni h’isoblashda foydalanilmoqda. Undan tashqari h’ar xil soh’alar
bwyicha geoinformatsiya
infrastrukturalari tashkil qilinib telekommunikatsiya tarmoqlari bilan bog’lanmoqda.
Geoinformatsiyali kartografiyalash – kartografiyani bir tarmog’i bwlib, geosistemani modeli bwlgan kartalarni
avtomatik ravishda tuzish va foydalanish, G
İ
S texnologiyasi va geografik (geologik, ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy
va boshqalar) bilimlar asosida wrganib undan foydalanishdir deb tarif beradi prof. A.M.Berlyant. Demak
«Kartografik informatika» kartografiyaning maxsus bir ilmiy soh’asi bwlib, kartografik
asarlar va manbalar
twg’risida malumot yig’ishni, saqlashni va kerakli tashkilotlarga etkazib berish ywllarini ishlab chiqadigan va
wrgatadigan yirik soh’adir.
Dastlabki «geoinformatika» ni fan sifatida kartografiyaga taklif qilgan olim prof. N.Serbenyuk h’isoblanadi.
Umuman olganda, h’ozirgi kunda geoinformatikani fan, texnika va ishlab chiqarishni wz ichiga olgan bir
butun sistema desa bwladi.
G
İ
S sistemasi asosida 1993 yilda Qora dengiz chuqur va mukammal wganilib, Bolgariya, Gruziya, Rossiya,
Ruminiya, Turkiya va Ukraina mamlakatlarining kelishuviga asosan, G
İ
S programmasi
ishlab chiqildi va shu
asosda ish olib borilib, 1999 yilda tugatildi. Natijada Qora dengiz bwyicha juda zarur bwlgan malumotlar
olinib, kerakli joylarda foydalanish imkoniyati yaratildi. Respublikamizda h’am G
İ
S sistemasi bilan echimini
topish mumkin bwlgan muammolar etarli bwlib, ularni bazilarini, masalan,
Orol dengizi, Er kadastri, suv
resurslari bwyicha G
İ
S ni tatbiq qilish maqsadga muvofiq deb h’isoblaymiz.
