Microsoft Word kartografiya doc

10.7. Kartani wqish va kartani tushunish 
 
Hozirgi vaqtda geografik kartalar maruza vaqtida va amaliy mashug’lotlarda kwrgazmali qurol bwlibgina 
qolmasdan, balki geografik voqea-h’odisalarning tarqalishini kwrsatuvchi, ularni sifat va miqdor 
kwrsatkichlarda tasvirlovchi bilim manbai h’amdir. Geografik kitoblar singari kartalar h’am geografik bilimlarni 
wrgatadi. Kitoblarda er yuzasi swz bilan tasvirlansa, kartada obrazli-belgilar voqelikning modelini kwrsatadi. 
Lekin uni tushunib etish uchun kartani bilish, tushunish kerak. Bu tushunchalar maktabdan boshlanadi. 
Kartani bilish deganda obrazli-belgi 
ё
rdamida obektlarning qaerda joylashganini bilish kifoya qilmaydi. Uni 
bilish uchun kartani tuzish, wqish, tushunish, kartografik model tasavvuriga ega bwlmoq zarur. 
Kartani wqish va tushunish deganda kartadagi voqea va jara
ё
nlarni wzaro 
bog’langan, lekin mazmun jih’atdan bir-biridan farq qiluvchi belgilarini bilamiz. 
Kartada tasvirlangan voqea-h’odisalarni shartli belgilar 
ё
rdamida wqish degani 
karta mazmunini twliq tushunib etadi, degan gap emas. Buning uchun karta 
mazmuni twg’risida malum darajada nazariy geografik malumotga ega bwlmoq 
kerak. 
Masalan, Surxondar
ё
vodiysi tasvirlangan tabiiy-geografik kartalardan, uni 
shimol tomoni tog’lar bilan wralganligi, mamlakatimizning janubiy kengligida 
joylashganligi, suv obektlarning mavjudligini (Surxondar
ё
, Sherobod dar
ё
, 
Janubiy Surxon suv ombori va Sherobod kanali), qish kunlari qisqa , yillik foydali 
h’arorat miqdori 4000
0
dan yuqori bwlishini u erda ingichka tolali paxta 
etishtirish mumkinligini tasavvur qilsa bwladi. Kartani wqish deganda kartografik 
belgi-modellar orqali tasvir manosini tushunish demakdir. Kartadagi h’ar bir 
rang, chiziq, belgi biror voqelikni tasvirlaydi. Shartli belgilar orqali joylari 
aniqlanidi. Shuning uchun wquvchilarga kartani wqishga wrganishdan oldin, ular 
ekskursiyalarga olib chiqiladi, relef va ularning elementlari, tog’, yassi tog’, 
tepalik, 
ё
nbag’ir, vodiy, wzanlar va ularning kartada tasvirlanishini tushuntirish 
zarur. Kartada tasvirlangan voqea-h’odisalarni aloh’ida emas, balki ularning 
wzaro bog’liqligini, bir–biriga tasirini bilib olish shart. 
Kartani wqiy oladigan kishi kartada tasvirlangan h’ududda nimalar borligini 
biladi xolos. Kartani tushungan kishi esa, tasvirlangan voqea va h’odisalarni 
izoh’lab, h’ar tomonlama tariflab, wzaro bog’liqliklarni ayta oladi. 
Wqish va tushunish bir-biriga bog’liq. Kartani wqishni bilmasa, uni 
tushunib bwlmaydi. Ammo kartani tushunmasdan wqiy olsa bwladi. 
«Kartani bilish» tushunchasi yuqorida takidlaganimizdek, 
tushunishdangina iborat bwlmasdan, kartaning tay
ё
rlanishini h’am wz ichiga 
oladi. Shuning uchun 5-sinf geografiyasida oddiy topografik plan olish usullari 
wrgatiladi, chunki mayda masshtabli geografik kartalarning asosini yirik 
masshtabli topografik kartalar tashkil qilinishini wquvchilar tushunishlari zarur.