Microsoft Word kartografiya doc

15-rasm.
S.Remezovning «Sibir erlarining chizma kitobi» atlasidagi Sibirning 
umumiy kartasini bir qismi (1701). 

---

28
2.5. Yangi davr kartografiyasi 
XVIII asr boshlarida kartografiyada yangi davr boshlandi desa bwladi. 
Chunki kartografik ishlar ilmiy ywnalishlar asosida olib borila boshladi. G’arbiy 
Evropa mamlakatlarida Fanlar akademiyalarini tashkil qilinishi bu soh’aga h’am 
wz tasirini kwrsatdi. Masalan, Parij akademiyasi (1666), Berlin akademiyasi 
(1700), Peterburg akademiyasi 1724) tashkil qilingan edi. Bu vaqtga kelib karta 
tabiiy resurslarni wrganishda h’amda ulardan foydalanishda va h’arbiy ishlarda 
foydalaniladigan bwldi. 
Petr I davrida maxsus geodezist kadrlar tay
ё
rlashga etibor berilib maxsus 
wquv yurtlari tashkil qilindi. 
Rossiya Fanlar akademiyasi Geografik departamentining kartografiyani 
rivojlantirishdagi xizmati katta bwldi. 
1871 yilda A.P.Fedchenko «Qwqon xonligi va Pomir tog’lari» kartasini 
tuzib, unda Farg’ona vodiysi, Olay-Zarafshon wlkasi h’amda Pomirning oro-
gidrografiyasi tasvirlagan edi. 
Rossiyada 1797 yilda tashkil etilgan «Kartografiya deposi» kengaya bordi 
va 1822 yilda «Harbiy topografiya korpusi» ga aylantirildi, swngra u Wrta 
Osi
ё
da kartografik ishlar olib borishda asosiy rol wynadi. Mah’kamaning 
Turkiston h’arbiy topografik bwlimi tomonidan topografik manbalar asosida 
«Rossiyaning Osi
ё
qismi va janubiy chegara rayonlari» kartasi tuzilib, u asosan 
amaliy, xwjalik ishlar uchun mwljallangan edi. 
XX asrning boshlarida Wrta Osi
ё
da olib borilgan umumgeografik, 
geologik, geobotanik, iqlimiy va gidrologik tadqiqotlar wlkamiz kartografiyasini 
rivojlanishiga salmoqli h’issa qwshdi. Bu borada 1897 yilda Rossiya geografiya 
jamiyatining Toshkentda tashkil etilgan Turkiston bwlimi olib borgan ishlarining 
ah’amiyati katta bwldi. 
Mashh’ur geograf L.S.Berg rah’barligida Orol dengizini wrganish uchun 
maxsus ekspeditsiya (1900-1906) uyushtirilib, dengiz h’ar tomonlama wrganildi 
va uning yangi kartasi yaratildi. 
Marksning 1910 yili Peterburgda nashr qilingan «Dun
ё
ni katta atlasi» 
da Wrta Osi
ё
ning mazmunli kartasi h’am bor edi.
Bu vaqtga kelib kartalar ilmiy asarlarga qwshimcha qilinib, malum bir 
soh’ani yanada mukammalroq wrganishga 
ё
rdam beradigan bwlib qoldi. 
Masalan, V.
İ
.Masalskiyning «Turkiston wlkasi» (1913) va 
İ
.V.Mushketovning
«Turkiston» (geologiyasi va orografiyasi 1915 yil) asarlarida maxsus kartalar 
berilgan. 
Rossiyaning «Kwchirish ishlar boshqarmasi» («Pereselencheskoe 
upravlenie») Wrta Osi
ё
erlaridan deh’qonchilikda foydalanish maqsadida 
wrganish uchun maxsus ekspeditsiyalar uyushtirib, wrganilgan erlarning 
geologik, tuproq, wsimlik kartalari tuzildi. Masalan, S.S.Neustruev Farg’ona 
vodiysida ish olib borib, birinchi marotaba bwz tuproq tipini ajratib kartaga 
tushirdi, irrigatsiya ishlarini olib borish, yangi erlarni wzlashtirish maqsadida 

---

29
Mirzachwl, Amudar
ё
ning quyi oqimi, Surxondar
ё
h’avzalarining h’ar xil kartalari 
tuzildi. 
Oktyabr twntarilishiga qadar nashr qilingan atlaslardan 1914 yilda 
Kwchirish ishlari boshqarmasi tomonidan tuzilgan «Rossiya Osi
ё
qismining 
atlasi» ajralib turadi. Unda Wrta Osi
ё
ga tegishli mukammal 12 ta karta berilgan. 
Shuni xulosa qilib aytish mumkinki, 1917 yilga qadar kartografiya soh’asida 
birmuncha ishlar qilinib sobiq 
İ
ttifoq shu jumladan, Wzbekiston h’ududining 
geografik xususiyatlari bir qator karta va atlaslarda aks ettirilgan edi. Lekin 
kartografiya bwyicha qilingan ishlar wsha davr talabiga twliq javob bera olmas 
edi. Buning uchun birinchi navbatda karta masshtablarini metrik sistemaga 
keltirish, aniq geodezik wlchash ishlarini olib borish, geodezik va kartografik 
asboblar ishlab chiqarish va bu soxadagi ishlarni yuqori soviyada olib borish 
uchun yuqori malakali kadrlar tay
ё
rlash kerak edi. 
1923 yilda topografik kartalar uchun metrik sistema asosida 1:25000, 
1:50000, 1:100000, keyinroq borib 1:5000 va 1:10000 h’amda 1:200000 
masshtabli kartalar tuzula boshlandi. Bunga qadar 1:1 mln masshtabli karta 
asosida xalqaro razgrafka - nomenklatura sistemasi qabul qilinib, shu asosida 
topografik kartalar yaratildi. 
İ
kkinchi Jah’on urushigacha va urush davrida sobiq 
İ
ttifoqda nashr 
qilingan topografik kartalar ana shunday masshtablarda tuzilgan edi. 
1950 yillarga kelib sobiq 
İ
ttifoq h’ududi 1:100000 masshtabdagi topografik 
kartalar bilan, 60-yillarda esa 1:25000 va 1:10000 masshtabli topografik kartalar 
bilan taminlangan edi. 
Wsha paytlarda aerofotos
ё
mkaning rivojlanishi topografik kartalar yaratish 
ishini tezlashtirish va takomillashtirishda katta rol wynadi. 
1929-1931 yillarda sobiq 
İ
ttifoqning «Sanoat atlasi» chop etilib, bu esa 
mavzuli atlaslar yaratishni boshlab berdi. Shundan swng regional atlaslar tuzish 
ishlari boshlandi. Chunonchi, 1933 yilda Moskva oblasti, 1934 yilda Leningrad 
oblasti va Kareliya ASSR ning atlaslari yaratildi. 
1937 yilda h’ukumatni maxsus qarori bilan 2 jildli Dun
ё
ni Katta Sovet Atlasi (BSAM 1-jildda Dun
ё
va sobiq 
İ
ttifoq kartalari 2-jildda faqat 
İ
ttifoq kartalari berilgan) nashr qilinishi kartografiya soh’asida katta voqea bwldi 
va urushdan swng fundamental kartografik asoslar yaratish uchun negiz bwlib xizmat qildi. 
Wsha davr atlaslaridan Dun
ё
atlasi (1954), 3 jildli Dengiz atlasi, Dun
ё
ning 
tabiiy geografik atlasi (1964), 2 jildli Antraktida atlasi (1968), 
İ
qlim atlasi, Tuproq 
atlaslarini aytib wtish mumkin. 
Kartografik asarlar yaratishda kartograf mutaxassislarning roli kattadir, sobiq 
İ
ttifoqda 2 xil ywnalishda kadrlar 
tay
ё
rlashga kirishildi. 1923 yilda maxsus injener-kartograf va geodezistlar tay
ё
rlaydigan maxsus Moskva 
geodeziya, aerofotos
ё
mka va kartografiya injenerlari instituti (M
İİ
GAiK) tashkil qilindi, keyinroq esa xuddi 
shunday institut Novosibirsk shah’rida (N
İİ
GAiK) h’am tashkil qilindi. Shu bilan birga geograf-kartograflar 
Moskva va Leningrad universitetlarida h’am tay
ё
rlana boshlandi (1929-1930 y).
Kartograf-injenerlar tay
ё
rlashda kwproq kartografik texnologiyaga va poligrafiyaga etibor berilsa, 
universitetlar tay
ё
rlaydigan geograf-kartograf «maktabida» esa kwproq geografik kartalar tuzishga etibor 
berilar edi. Shu asosda sobiq 
İ
ttifoqning boshqa universitetlarda (Kiev, Minsk, Toshkent, Boku, Tibilisi, 
İ
rkutsk, Riga va boshqalarda) h’am geograf-kartograf mutaxassislar tay
ё
rlana boshlandi. 
İ
lmiy tadqiqot ishlarida h’am kartografik metoddan foydalanishga katta 
etibor berilib, maxsus jurnallar- «Geodeziya i kartografiya» jurnali va 
Kartografiya bwyicha referativ jurnal chop etila boshladi. 

---

30
Wrta malumotli kartograf va geodezist mutaxassislar tay
ё
rlashda 9 ta 
topografik texnikumlarning xizmati katta bwldi. 
1970 yillardan boshlab kartografiya soh’asida regionlarni kompleks 
kartografiyalashga katta etibor berilib, yirik regional atlaslar yaratildi. Masalan, 
Ukraina, Moldaviya, Gruziya, Ozarbayjon, Tojikiston, Wzbekiston, Qozog’iston, 
Oltoy wlkasi, Zabaykale, 
İ
rkutsk, Tyumen, Leningrad oblastlari, Komi ASSR va 
boshqalarning atlaslari shular jumlasidandir.
Geografiya fanini wrganishda kartografik asarlarning xizmatlari juda katta. 3-9-sinflar uchun maxsus wquv 
geografik atlaslar va ayrim h’ududlarni wquv-wlkashunoslik atlaslari (50 dan ortiq) chop etilib, wquv 
kartografiyasining rivojlanishiga ywl ochib berdi. Shu bilan bir qatorda wrta maktablar uchun geografiya va 
tarix bwyicha devoriy kartalar va oliy yquv yurtlar uchun h’am devoriy kartalar nashr qilindi. Masalan, Moskva 
Davlat universiteti (MGU) kartograflari tashabbusi bilan oliy yquv yurtlar uchun 30 dan ortiq turli mazmundagi 
devoriy kartalar yaratildi. 
Yangi davr kartografiyasining asosiy yutuqlardan bittasi yangi soh’a-
kartografiyada tadqiqot usuli vujudga keldi, undan ayniqsa geografik 
tadqiqotlarda keng foydalanilmoqda, endilikda kartografik tadqiqot usuli oliy 
yquv yurtlarda maxsus kurs sifatida wqitila boshladi. 
Swnggi yillarda geografik kartalar, ayniqsa mavzuli kartalar yaratishda 
yangi texnologiya, yani kompyuterdan foydalanishga keng etibor berildi. 
Natijada yangi fan soh’alari, masalan, geoinformatika, kartografik 
modellashtirish, kompyuter grafikasi kabilar paydo bwldi. 
Xulosa qilib aytganda, respublikamiz kartografiyasining rivojlanishida 
wsha davr kartografiyasining xizmati kam emas.