Microsoft Word kartografiya doc

10-rasm.
Beruniy globusi. 
Abu Rayh’on Beruniyning deyarli h’amma asarlarida Wrta Osi
ё
shah’arlari tilga olinib, ularning tarixi va 
iqlimi 
ё
xud ah’olisi va geografik koordinatalari kwrsatilgan. Beruniyning «Qonuni Masudiy» asaridagi 
geografik jadvalida kwrsatilgan 603 joyning 85 tasi Wrta Osi
ё
va Xurosonga tegishlidir deb 
ё
zadi H.Hasanov. 
1890 yil oxirlarida polyak sharqshunosi 
İ
.Lelevel Beruniy jadvali asosida Wrta Osi
ё
ning kartasini 
tuzgan (11-rasm). Unda 40 shah’ar va dar
ё
larning nomlari h’amda 8 ta viloyat nomlari aks ettirilgan. 
Biz ulug’ olimning faqat geodeziya va kartografiyaga tegishli risolalarining bazi birlari twg’risida 
malumot berdik, xolos, uning boshqa fanlarning rivojlanishiga qwshgan h’issalari twg’risidagi malumotlarni 
H.Hasanovni «Say
ё
h’ olimlar» kitobidan bilib olish mumkin.
Mah’mud Qoshg’ariy kartasi.
Malumki XI asrda Wrta Osi
ё
da shuningdek, 
İ
ssiqkwl bwylarida va 
Qashg’arda Qoraxoniylar davlatining poytaxtida h’am yirik ilm-marifat markazlari bwlgan. 
Qoshg’ariyning twliq ismi Mah’mud ibn Husayin ibn Muh’ammad. Uning otasi Husayin 
İ
ssiqkwl bwyidagi 
Barsg’on shah’ridan bwlgan. 

---

21
 
11-rasm 

---

22
Otasi xizmat yuzasidan bwlsa kerak Qoshg’arga kwchib borib wrnashib qolgan. Shuning uchun Mah’mudning ismi 
Qoshg’ariy bwlib ketgan deb 
ё
zadi H.Hasanov. Qoshg’ariy, Buxoroda, Bag’dodda, Samarqandda bwlgan uning 
ё
zishicha, bir necha yillar mobaynida turk tili lug’atini yaratish maqsadida «Rumdan Mochingacha, Qora dengiz 
bwylaridan Xitoygacha say
ё
h’at qilgan». Olimni dun
ё
ga tanitgan «Devonu lug’atit turk» shoh’ asari, 319 varaqdan 
iborat bwlgan. Akademik 
İ
.Yu.Krachkovskiyning bu asar turkologiya soh’asida katta bir voqea deb 
ё
zgan edi. 
Asarning lingvistik ah’amiyati nih’oyat darajada katta. Asar geografik jih’atdan h’am muh’imdir. Asarga ilova 
qilingan doiraviy karta aloh’ida ah’amiyatga egadir. 
Bu karta bitta doiradan iborat bwlib, h’ozirgi sharqiy yarimsharga wxshaydi. Kartaning h’am arabcha, 
h’am wzbekcha nusxalari bwlgan, arabcha bosma nusxasining diametri 24 sm, wzbekcha nusxasi 18 sm (12-
rasm).
Karta rangli qilib ishlangan va shartli belgilardan foydalanilgan. Masalan, dengiz va kwllar twq yashil 
rangda, dar
ё
lar zangori rangda, tog’lar qalin qizil chiziqda, qum va chwllar sarg’ish tasma shaklida, 
shah’arlar sariq doirachalar, mamlakat chegaralari qizil rangdagi ingichka chiziqlar bilan tavirlangan. 
Shuni qayd qilib wtish kerakki, h’ozirgi vaqtda kartalarda ah’oli yashaydigan joylar: shah’arlar, 
pos
ё
lkalar doiracha shaklida (punsonda) tasvirlanadi. Mah’mud Qoshg’ariy kartasi bu belgini qadimdan 
ishlatilib kelinganligini kwrsatadi. Wsha davrdagi kartalardagi kabi, muallif yashagan makon karta markazi 
qilib tanlangan. Kartada muallifning wz yurti 
İ
ssiqkwl bilan Balasog’unning oralig’i karta markazi qilib olingan. 
İ
staxriy kartasida esa dun
ё
ni markazi Makka kwrsatilgan. VIII asrga mansub turkiy 
ё
zma 
ё
dgorliklardan 
malumki, kun chiqish tomon ilgari old tomon h’isoblangan. Dun
ё
ning boshqa tomonlari shu asosiy tomonga 
nisbatan aytilgan. Qadimiy turkiy tilda «yuqori» swzi sharq tomonni, «quyi» swzi esa g’arbni bildirgan. 
Qoshg’ariy kartasining asosiy xususiyatlaridan biri shuki, undagi wzaro geografik bog’lanish yaqqol 
kwrinib turibdi: dar
ё
lar tog’lardan bir necha tarmoq shoxobcha bwlib boshlanadi va kwllarga 
ё
ki dengizlarga 
quyiladi. Shah’arlar asosan dar
ё
bwylarida, tog’ 
ё
nbag’rlarida tasvirlangan. Kartadagi eng katta yangilik bu 
uning wsha vaqtda Jobraqo deb yuritilgan Yaponiya tasvirlangan. 
ШАР
+
Дарёлар
 
кулранг
 
Дарёлар
 
к
û
к
 
ЖАН
У
Б
ШИМО
Л
 
То
\
лар
 
=
илиз
 
+
умлар
 
сари
=
 
/
АРБ