Microsoft Word kartografiya doc

2-BOB. KARTOGRAFIYA VA GEOGRAFIK KARTALAR
TARIXINING ASOSIY BOSQICHLARI
 2.1. Kartografiya tarixi twg’risida dastlabki malumot 
Har qanday fan kabi kartografiya fanining h’am wz tarixi mavjud. Boshqa fanlar tarixini wrganishda 
asosan matnlarga etibor berilsa, kartografiyada matnlar bilan bir qatorda yaratilgan kartografik asarlarga yani 
kartalarga, atlaslarga va globuslarga katta etibor beriladi. 
Kartografiya tarixi h’am asosan tarixiy manbalar asosida wrganiladi. Fanning rivojlanish davrlari 
aniqlanadi, wsha davr jamiyat tuzumiga etibor beriladi. 
Fan tarixini wrganishda uning kelib chiqishi, taraqqi
ё
ti, h’ozirgi h’olati bilan bir qatorda kelajagi va 
muammolari h’am kwrsatib beriladi. Fan tarixi malum bir makon bilan bog’langan h’olda wrganiladi.
Biz kartografiya fani tarixiga nazar tashlar ekanmiz Wrta Osi
ё
da h’am shu soh’aning bilimdon 
olimlari kwp bwlgani va ularning kartografiyaga qwshgan h’issalari twg’risida malumot berish kerak deb 
h’isoblaymiz. Shuni aloh’ida aytib wtish zarurki, Wzbekiston kartografiya tarixini Wrta Osi
ё
kartografiyasi 
tarixidan va region h’aqidagi umumgeografik tasavvurlar taraqqi
ё
tidan ajratib olish qiyin. Shuning uchun 
Wzbekiston kartografiya tarixi Wrta Osi
ё
va Turkiston h’ududi h’aqidagi kartografik tasavvur bilan bog’liq 
h’olda wrganilmog’i kerak deb h’isoblaymiz. 
Dastlabki kartografik tasvirlar ibtidoiy jamoa davrida paydo bwlgan. Kishilar ovchilik bilan 
shug’ullangan davrda ovga borgan ywllarini, ov qiladigan joylarini, wzlari yashagan g’orlar devorlariga, tog’li 
joylarda esa toshlarga h’ar xil shakllar, chizmalar h’olatida chizib qoldirgan. Bu chizmalar asta-sekin 
takomillashib plan shaklda shartli belgilar bilan kwrsatiladigan bwldi. Masalan, miloddan avvalgi ikki 
minginchi yillarning wrtalarida Shimoliy 
İ
taliyadagi tog’dagi toshga ywllar, dar
ё
lar va sug’orilib ekin ekiladigan 
erlar tasvirlanganligi malum va h’ar xil chiziqli shakllar berilgan, lekin birorta 
ё
zuv ywq. Demak, 
ё
zuv paydo 
bwlmasdan oldin chiziqli tasvirlar paydo bwlgan. Bunday tasvirlar qadimgi Vaviloniya shah’rining arxeologik 
qazilmalarida h’am uchratilgan. Dengizda kema qatnovini tashkil qilish va shu orqali savdo-sotiqni rivojlanishi 
bilan asta-sekin dengiz ywllarining chizmalari paydo bwla boshlagan. Natijada dengiz ywllarini dastlabki 
chizma kartalari vujudga kelgan. Lekin bunday chizmalar shaklidagi dastlabki kartalar juda sodda va
sxematik bwlib aniqlik darajasi past bwlgan. 
Bora-bora Er sharining dumaloqligini (sharsimonligini) h’isobga olgan kartalar tuzila boshlangan. 
Shuning uchun Er sharini tekis yuzada tasvirlash uchun er yuzida wlchash ishlarini aniq olib borish zaruriyati 
tug’ildi.
Wrta Osi
ё
da, shu jumladan Wzbekiston h’ududida miloddan avvalgi davrlarda ah’oli zich 
joylashgan voh’alarda madaniy va iqtisodiy jih’atdan wz davriga nisbatan ancha yuksak darajada
rivojlangan davlatlar vujudga kelgan. Chunonchi Sug’di
ё
na, Baqtriya, Xorazm kabi qudratli davlatlar paydo 
bwlgan, bu erlarda eng qadimgi fan, madaniyat namunalari yaratilgan. Lekin respublikamiz h’ududidagi bu 
davlatlarda yashagan xalqlarning ilmiy madaniy merosi, shu jumladan kartografik va 
ё
zma manbalar juda 
kam saqlanib qolgan. 
Hozirgi Wzbekiston twg’risidagi dastlabki kartografik malumotlar antik davrning tsivilizatsiya 
markazlari bwlmish qadimgi Yunoniston bilan qadimgi Rumda uchraydi. Lekin shuni qayd qilish kerakki, 
Yunoniston va Rumda antik davrda rivoj topgan qadimgi kartografiya Misr, Finikiya, Osuriya va Vaviloniya, 
Hindiston, Xitoy va Wrta Osi
ё
da ilk bor vujudga kelgan fan, madaniyat yutuqlaridan bah’ramand bwlgan 
deyishga twla asos bor. Chunki antik davr mamlakatlari Sharqning kwplab mamlakatlari bilan ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy aloqada bwlganlar, shu tufayli ular geografik tasavvurlarini kengaytirganlar va 
boyitganlar. 
Wrta Osi
ё
h’aqidagi dastlabki geografik va kartografik malumotlar miloddan avvalgi V asrlarda 
yashagan yunon allomasi Geradot tomonidan 
ё
zilgan asarlarda uchraydi. Lekin bu malumotlar juda kam va 
bazilari notug’ri h’amdir. Wrta Osi
ё
h’aqidagi dastlabki geografik malumotlar miloddan avvalgi 330-327 
yillarda makedoniyalik 
İ
skandar (Zulkarnayn) ning sharqga qilgan h’arbiy yurishlari vaqtida twplangan. 
Qadimgi dun
ё
geografiyasining bilimdonlaridan mashh’ur olim milodning II asrida yashagan iskandariyalik 
geograf, astronom va kartograf Klavdiy Ptolomeydir. Uning «Geografiya» kitobini antik davrning wziga xos 
geografik qomusi desa bwladi. Ptolomey bu asaridan tashqari 27 ta kartadan iborat dun
ё
atlasini yaratgan. 
Bu atlas kartalarida graduslar twri tasvirlangan, bu karta wz davriga nisbatan ilmiy jih’atdan ancha yuksak 
darajada bwlgan. Ptolomey atlasidagi 22 kartada Wrta Osi
ё
81
0
-147
0
sharqiy uzoqlik va 36
0
-63
0
shimoliy 
kengliklar orasida tasvirlangan, unda respublikamiz h’ududi h’am aks ettirilgan. Shuni aytib wtish joizki, 
Ptolomey bosh meridianni Kanar orollaridan wtkazgan.

---

14
Klavdiy Ptolomey atlasidagi kartalarda Wrta Osi
ё
dagi davlatlar-Sug’di
ё
na va boshqalarning 
chegaralari berilgan va shu h’ududda yashovchi 12 ta qabila yashagan maydonlarning chegaralari 
kwrsatilgan. Unga qadar «Geografiya» nomli dastlabki asar yunon geografi, kartografi, astronomi va 
matematigi Eratosfen tomonidan 
ё
zilgan. 
Eratosfenning dun
ё
kartografiya faniga qwshgan xissasi juda kattadir. Uning rah’barligida Er 
yuzasidagi joylarning wrinlari, kenglik va uzoqliklar orqali aniqlash va gradus wlchash ywli bilan aniq wlchash 
usullari ishlab chiqilgan. Eratosfen Er yuzasidagi 1
0
ё
y uzunligini aniqlash uchun oddiy usuldan
foydalangan. Masalan, u 22 iyunda Misrdagi ikkita shah’ar, yani 
İ
skandariya bilan Asvon (ilgargi Siena) 
shah’arlarda qu
ё
sh zenitda bwladigan vaqtda yarim doiraviy (kosaga wxshagan) skafis yasab, uni 180 
bwlakka bwlgan, wrtasiga tik ta
ё
qcha wrnatgan. Bir vaqtning wzida 2 shah’ardagi tush paytida (soat 12 
larda) tik ta
ё
qchalardan tushgan soyalar kwrsatkichlarining farqi 7
0
12
’
ga teng bwlgan, bu esa Er 
aylanasining 1/50 qismini tashkil qilishini aniqlab bergan. Er aylanasining uzunligi wsha vaqtda (250 000 
stadiy x 158 metr 1 misr stadiy uzunligi) 39375 kilometr ekanligi (h’ozirgi wlchami 40.008 kilometr), Er 
radiusining uzunligi 6287 kilometr. 1
0
ё
yning uzunligi taxminan 110 kilometr ekanligi aniqlangan. Hozirgi aniq 
malumotlarga qaraganda 
İ
skandariya shah’rining kengligi 31
0
11,7’ Asvon (Siena) ning kengligi 24
0
5,0’ ga 
teng bwlib, farqi 7
0
6,7’. Demak, wsha davrda aniqlangan 1
0
ё
y uzunligi h’ozirgiga nisbatan farqi juda kam. 
Eratosfenning «Geografiya» nomli 3 qismdan iborat kitobida wsha davr uchun juda zarur bwlgan 
geografik va kartografik malumotlar berilgan. Lekin uning kitobi saqlanmagan. Uning kitoblari twg’risidagi 
malumot mashh’ur olim Strabon tomonidan 
ё
zib qoldirilgan. Birinchi kitobida qadimgi davrdan wsha 
vaqtgacha malum bwlgan joylarning geografik tasvirlari berilgan, Anaksimandr va Gekateylar tomonidan 
tuzilgan dastlabki geografik karta twg’risida malumot keltirilgan. 
İ
kkinchi kitobida Erning sharsimonligi va uni 
wlchash usullari twg’risida, uchinchi kitobida wsha davrda malum bwlgan h’ududlarning kartalari va ularni 
geografik tasviri ba
ё
n etilgan ekan.