Mavzu: qishloq xo’jaligida yer resurslaridan foydalanish muammolari

 
 

---

50 
5-jadval 
Namangan viloyati yer maydonlari bo’yicha ko’rsatkichlar 
 
gek. 
2008y. 
2009y. 
2010y. 
Qishloq xo’jaligida 
foydalaniladigan yerlar 
ga 
390701 
390464 
390350 
Yaylovlar 
ga 
152789 
152693 
152648 
Boshqa yerlar 
ga 
2619 
2551 
2499 
Xaydaladigan yerlar jami 
ga 
199370 
199218 
199008 
Sug’oriladigan yerlar 
ga 
282675 
282532 
282440 
Lalmikor yerlar 
ga 
0 
0 
0 
Jami xaydaladigan yerlardan: 
ga 
0 
0 
0 
SHo’rlangan yerlar 
ga 
26977 
26240 
25995,4 
SHu jumladan 
-Kuchli sho’rlangan yerlar 
ga 
1241,0 
1013,0 
973,8 
-O’rta sho’rlangan yerlar 
ga 
7829,0 
7296,0 
7197,5 
-Kuchsiz sho’rlangan yerlar 
ga 
17907,0 
17931,0 
17824,1 
-Tekshirilmagan yerlar 
ga 
0 
0 
0 
Ko’p yillik daraxtzorlar 
ga 
35923 
36002 
36195 
SHu jumladan mevali bog’lar 
ga 
21033 
21351 
21868 
Manba,Namangan viloyati suv xo’jaligi boshqarmasi mag’lumotlari asosida tuzildi
 
Er qishloq xo’jaligida asosiy ishlab chiqarish vositasi bo’lib hisoblanadi. 
O’zbekiston Respublikasining «Er kodeksi» to’g’risidagi qonunining 1-moddasida 
undan halqi hayoti, faoliyati va farovonligining asosi sifatida oqilona foydalanish 
zarurligi qayd qilingan. SHu qoidaga amal qilgan holda har bir xo’jalik yurituvchi 
sub’ekt yerni asrashi, avaylashi va undan samarali foydalanishi zarur.
Namangan viloyati qishloq xo’jaligida yer resurslaridan samarali va 
oqilona foydalanish bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biri bo’lib 
hisoblanadi. Yerdan foydalanish darajasi oshgan sayin mahsulot hajmi ko’payib, 
ishlab chiqarish samaradorligi oshib, oqibatda iqtisodiyot mustahkamlanib boradi. 
SHuning uchun ham yerdan foydalanish darajasini o’zluksiz ravishda o’rganish 
zarur.
Bir birlik yer maydoni hisobiga yetishtirilgan mahsulot hajmini yerdan 
foydalanish samaradorligi deb tushuniladi. Demak, yerdan foydalanish 
samaradorligi 1 yoki 100 gektar maydon hisobiga yetishtirilgan mahsulot bilan 
ifodalanadi. 

---

51 
Erdan foydalanish samaradorligi asosan quyidagi umumlashtiruvchi 
ko’rsatkichlar orqali ifodalanadi: 
1)
Bir yoki yuz gektar hisobiga yetishtirilgan yalpi mahsulot hajmi; 
2)
Bir yoki yuz gektar hisobiga olingan yalpi daromad (sof mahsulot); 
3)
Bir yoki yuz gektar hisobiga olingan sof daromad (foyda). 
Ushbu ko’rsatkichlar yer mahsuldorligi deb ham ataladi. 
Yalpi mahsulot hajmi (yalpi daromad hajmi) ni yer maydoniga (M) bo’lish 
orqali samaradorlikning asosiy umumlashtiruvchi ko’rsatkichlari aniqlanadi, yaьni 
quyidagi formulalardan foydalanib, aniqlash mumkin: 
YeRMq
;
М
ЯМ


YeRMq
;
М
ЯД


YeRMq
;
М
СD


Bunda, YeRM-Er mahsuldorligi darajasi; 

YaM-yalpi mahsulot

YaD-yalpi daromad 

SD-sof daromad. 
Agar, ishlab chiqarish yo’nalishi bir ekin turiga moslashgan bo’lsa, yalpi 
mahsulotni ekinzor maydoniga, agar har xil yo’nalish ekinlari bo’yicha mahsulot 
yetishtirilgan bo’lsa, kadast maydonga bo’lish orqali aniqlash to’g’riroq bo’ladi. 
 
Kadastr maydon har bir ekinning fizik maydoni o’lchamini (FM) kadastr 
maydonga aylantirish koeffitsentiga (KMAK) ko’paytirib, natijalarini jamlash 
orqali aniqlanadi.

(FM*KMAK) 
Har bir ekin turi bo’yicha 1 gektar maydon hisobiga olingan yalpi 
mahsulot hajmini (BGM) shular orasida eng yuqori darajaga ega bo’lgan 
ko’rsatkich hajmiga (BGYuM) bo’lish orqali aniqlanadi: 
KMAKq
БГЮМ
БГМ
1 gektar maydon hisobiga olingan yalpi mahsulot hajmi ko’rsatkichlari 
orasida eng yuqori darajaga ega bo’lgani 1 koeffitsentga (yoki 100 ballga) teng deb 

---

52 
olinadi, qolganlarini kadastr maydonga aylantirish koeffitsenti har doim birdan 
kam bo’ladi.
Biz yalpi mahsulot (YaM) bo’yicha hisoblangan yer mahsuldorligi (1 gek. 
hisobiga yetishtirilgan yalpi mahsulot) misolida quyida tahlilni ko’rib chiqamiz. 
Buning uchun hisobot yilidagi yer mahsuldorligi darajasidan bazis yilidagi (yoki 
rejalashtirilgan) yer mahsuldorligi darjasini chegirib tashlash kerak: 
ЯМ
М
М
ЯМ
М
ЯМ
,
0
0
1
1








Ushbu o’zgarish ikki omilning taьsiri ostida yuzaga kelgan: 
1)
Qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yer maydonining o’zgarish hisobiga 
(kadastr maydonining o’zgarishi hisobiga); 
2)
Yalpi mahsulot hajmining o’zgarishi hisobiga; 
Ushbu omillarning taьsirini «Zanjirli bog’lanish» usulidan foydalanib, 
aniqlaymiz. Omillar taьsirini aniqlashga o’tishdan oldin «SHartli yer 
mahsuldorligi» ko’rsatkichini aniqlab olish zarur.