Kurbanova durdona salaxitdinovna gimnastika va uni o

3.3. Badiiy gimnastikada saralash muammosi 
Badiiy gimnastika shunday sport turlariga kiradi-ki, ularda ko‘pgina 
masalalarning ilmiy asoslanishi izlanish bosqichida bo‘ladi, shuning uchun 
nazariyani amaliyotdan ortda qolish faktini tan olishga to‘g‘ri keladi. Shu 
munosabat bilan tanlov muammosi ham bundan mustasno emas. 
Badiiy gimnastikada tanlov tizimini nazariy jihatdan asoslashga 
bag‘ishlangan tadqiqotlar juda ham kamligini ta’kidlash lozim va bu bizni, 
yuqorida aytib o‘tilganidek, ushbu muammoning ayrim masalalarini o‘rganishga 
undagan sabablaridan biri bo‘ldi. 

---

54
Badiiy gimnastikada tanlovni nazariy asoslash sohasidagi tadqiqotlarning 
kam sonli ekanligi ushbu yo‘nalishning hech bo‘lmaganda ayrim aspektlarini 
yoritishga uringan ayrim tadqiqotlarning rolini aslo pasaytirmaydi. 
Ushbu sohada ishlayotgan mutaxassislarning deyarli hammasi echimi bilan 
shug‘ullanayotgan ana shunday umumiy masalalardan biri qanday qobiliyatlarni 
baholash kerak va qanday qilib bu ishni eng yuqori aniqlik bilan amalga oshirish 
mumkinligiga olib kelinadi. 
Chunonchi, K.G.Gomberadze bolalarni birinchi marta kuzatgandayoq 
muskullarning harakatchanligiga, sakrovchanlikka va harakatlar koordinatsiyasiga 
(ularning umumiy e’tiborni jalb etuvchanligi yoki qizlarni tomoshabopligi, deb 
ataladigan, fonida) e’tibor qaratishni tavsiya qiladi. Undan ancha oldingi tadqiqot 
ishlarida Yu.N.Shishkareva xuddi shunday sifatlarni, shuningdek muvozanatni 
saqlanishini, raqqoslikni va turli templarda harakatlarni bajara olishini baholashni 
tavsiya qiladi. 
Zikr etib o‘tilgan mualliflar o‘z shaxsiy tajribasidan kelib chiqqan holda va 
o‘z hamkasblari faoliyatini kuzatishlari asosida tavsiyalar berganlar. 
B.A.Soloninkinaning biroz keyingi ishlarida mutaxassislar so‘rovga 
tutilgan va unga tanlovda harakatlar koordinatsiyasining va muvozanatni 
saqlashning 
eng 
katta 
ahamiyati, 
ulardan 
keyin 
egiluvchanlik 
va 
sakrovchanlikning va kuch va tezkorlikning ancha kamroq ahamiyatli ekanligi 
to‘g‘risida xulosalar chiqarish imkoniyatini bergan. Muallif, undan keyin, 
tadqiqotlarda ishtirok etgan murabbiylar harakat shakllarining aniqligiga va 
tugallanganligiga, dinamikligiga, harakatlarni musiqa bilan mos tushishiga, 
yaxlitligiga va raqqosligiga e’tibor qaratganligini ko‘rsatadi. Muallif egallagan 
vaziyatga zamonaviy badiiy gimnastika (sportchilarni yosharishi uning 
xususiyatlaridan biri hisoblanadi) nuqtai nazaridan qaragan holda harakat 
shaklining aniqligi va tugallanganligi, yaxlitlik singari xarakteristikalarni birinchi 
bosqichda aniqlash imkoniyati bo‘lmasligi faktini ta’kidlash lozim. Gap shundaki, 
badiiy gimnastika mashqlarining ushbu ixtisoslashgan qirralari mazkur sport turi 

---

55
rivojlanishining hozirgi zamon shart-sharoitlarida faqatgina yuksak mahoratli 
sportchi qizlarning kompozitsiyalariga taalluqli, xolos. SHu bilan birga, keyingi 
paytlarda 
hattoki 
yuqori 
kvalifikatsiyali 
gimnastikachi 
qizlarning 
kompozitsiyalarida ham harakatlarning yaxlitligi va qovushganligi biroz 
yo‘qotilayotganligi to‘g‘risida suhbatlar olib borilmoqda. 
L.I.Galchinskaya tanlov samaradorligini o‘rganishda yangi kelganlarni 
badiiy gimnastika mashg‘ulotlariga yaroqlik darajasi to‘g‘risida xulosa chiqarish 
imkoniyatini beradigan alomatlarni aniqlagan. SHu bilan birga, muallif, alomatlar 
orasida biron-bir etakchisini aniqlash imkoni bo‘lmaganligini ta’kidlagan. Biroq, u 
taxminan 
bosh 
omillar 
qatoriga 
quyidagilarni 
kiritgan: 
muskullardagi 
harakatchanlik, misiqaviylik, sakrovchanlik, ifodalanuvchanlik, mehnatsevarlik, 
tirishqoqlik va harakatlar koordinatsiyasi; bundan tashqari, u ushbular qatorini 
yana 
psixologik 
muvozanatlashganlik, 
botirlik, 
mustahkamlik, 
buyumni 
sezuvchanlik va emotsionallik bilan to‘ldirgan. 
Ushbu ishni tahlil qilishda muallif tomonidan ajratib ko‘rsatilgan ustivor 
alomatlar hajmining etarlicha kattaligi (ularning hammasi 12 ta) ular orasidan eng 
muhimlarini ajratish qiyinlashtiradi. Bundan tashqari, jismoniy sifatlar, psixologik 
xususiyatlar, xarakter qirralari va faqatgina yuqori kvalifikatsiyali gimnastikachi 
qizlargagina xos bo‘lgan “buyumni sezish” singari ixtisoslashganlik 
qobiliyatlarining etarlicha tizimlashtirilmagan ketma-ketligi e’tiborni o‘ziga jalb 
qiladi va bu mazkur alomatlarni aniqlashda biron-bir aniq yo‘riqnoma yo‘qligidan 
dalolat beradi. Shuning uchun muallif tomonidan taklif etilayotgan tanlov tizimi 
to‘g‘risida ijobiy fikrlar aytish qiyin bo‘lib, uning chop etgan ateriallaridaga 
alomatlar ko‘proq, L.I.Galchinskiy fikriga ko‘ra, tanlov samaradorligiga ta’sir 
ko‘rsatadigan ushbu alomatlarning ixtiyoriy ravishda birlashtirilganga o‘xshaydi.
J.E.Firileva tanlovning ayrim aspektlarini qarab chiqqan bo‘lib, u 
tadqiqotlarda o‘z e’tiborini morfologik alomatlarga va o‘quvchilarning ayrim 
harakatlanish qobiliyatlarini o‘rganishga qaratgan. Sport va badiiy gimnastika bilan 
shug‘ullanuvchi sportchi qizlarning ixtisoslashganlik va umumiy qirralari 

---

56
rivojlanishini aniqlash tadqiqot ishlarining asosiy vazifasi bo‘lgan. SHuning uchun, 
har ikkala gimnastika turlari vakillari sifatlarini tavsiflaydigan va tadqiq 
qilinayotgan alomatlarni baholashning universal usullaridan foydalanilganligi 
tasodifiy emas. 
Ishni hujjatlashtirish yili maktabgacha tarbiya muassasasi yoshidagi 
qizlarga nisbatan biron-bir tadqiqot ma’lumotlarining mavjud emasligini izohlaydi. 
J.A.Belokopitova BO‘SMda badiiy gimnastika bilan shug‘ullanuvchi 
sportchi qizlarni tanlashni o‘rgangan bo‘lib, u muallifni testlar sifatida buyumlar 
bilan bajariladigan tipik mashqlardan foydalanishini izohlaydi. Shu bilan birga, 
bunday yondashish viloyat va respublika miqyosidagi terma jamoalari bilan 
ishlashda etarlicha keng tarqalgan.
Ancha keyingi vaqtlardagi adabiyot manbalarida chop etilgan materiallar 
qarab chiqilganda, boshlang‘ich tanlovda mualliflar tomonidan tashqi ko‘rinish 
(tashqi qiyofa), passiv va faol egiluvchanlik, dinamik kuch va umumiy 
harakatlanish koordinatsiyasini baholash taklif etilganligini ta’kidlash zarur 
(L.Kechedjieva, M.Vankova, M.CHipryanova,. 
T.S.Lisitskaya fikriga ko‘ra, tanlovning birinchi bosqichida quyidagi 
jismoniy sifatlar: egiluvchanlik, tezkorlik-kuchlilik sifatlari, ish qobiliyati 
baholanishi kerak. Koordinatsion qobiliyatlarning ahamiyati bundan kam emas va 
harakatchanlikka o‘rganganlik uning mezonlaridan biri hisoblanadi, harakatlanish 
amallarining aniqligi ularning darajasini aniqlaydigan ko‘rsatkich hisoblanadi. 
Faqat oxirgi ikki ishlarning mualliflari aniq koordinatsion qobiliyatlarni 
aniqlash imkoniyatini beradigan testlarni taklif etayotganligini ta’kidlab o‘tish 
lozim.Chunonchi, L.Kechedjieva, M.Vankova, M.Chipryanova shunday testlar 
sifatida joyidan turib uzunlikka sakrash mashqini olish mumkin deb hisoblaydilar. 
Ushbu harakatni koordinatsiya rivojlanish darajasi bilan o‘zaro bog‘liqligi 
V.X.Valmaa tadqiqotlarida tajriba yo‘li bilan asoslangan. T.S.Lisitskaya koptokni 
nishonga uloqtirishni koordinatsiya rivojlanish darajasiga eng adekvat test deb 
hisoblaydi. 

---

57
Biroq, yuqorida taklif etilayotgan testlar boshqa ko‘pgina sport turlarida 
tanlov uchun ham foydalanishini ta’kidlash lozim va bizning fikrimizcha ularni 
badiiy gimnastika uchun xarakterli bo‘lgan ixtisoslashganlik koordinatsion 
qobiliyatlarini baholash uchun to‘g‘ri keladi deb hisoblab bo‘lmaydi. 
Ma’lumki, boshqa ko‘pgina sport turlari singari badiiy gimnastika ham 
keyingi yillarda sezilarli o‘zgarishlarga uchradi. Biroq, bu oldingi asrning 40-
yillari oxirida shakllangan tanlov tizimida umuman aks etmagan va bu yuqorida 
qarab chiqilgan ishlarning tahlilidan etarli darajada yaqqol ko‘rinib turibdi. Faqat 
shu faktning bir o‘zi ham nazariy fikrlash amaliyot oldida qanchalik qarzdorligidan 
dalolat beradi. Chunki, ko‘pgina mutaxassislarning tanlov sifati, asosan, 
murabbiyning intuitsiyasiga va tashabbusiga bog‘liqligi to‘g‘risidagi fikrlari 
hozirgi kunda o‘zaro zid holda yangraydi. Agar tanlab olish bilan bilimdon va 
tajribali pedagog shug‘ullanganda ham yo‘qotishlar muqarrar bo‘ladi. Shu bilan 
birga, ko‘pchilik hollarda yangi kelganlar bilan ishlash yosh mutaxassislar, eng 
yaxshi hollarda, yoki 14-15 yoshlarida istiqbolsiz sportchilarga aylanib qolgan 
gimnastikachi qizlar zimmasiga yuklanishi hech kimga sir emas. 
Badiiy gimnastika mashg‘ulotlarda shug‘ullanishni boshlash uchun 
optimal yoshni aniqlash tanlov tizimidagi eng muhim masalalardan biri 
hisoblanadi. 
Bu muammo zamonaviy sportni yosharishi munosabati bilan yanada 
keskinroq sezila boshladi. 
Mashg‘ulotlarni 
boshlashda 
yosh 
chegaralarini 
ham, 
mahorat 
yuksakliklariga erishadigan sportchilar yoshini ham, pasayishi vaziyatni vujudga 
keltiradi. Ushbu vaziyatda qobiliyatli bolalarni imkoni boricha ertaroq anglanishi 
va aniqlanishi zarurat hisoblanadi. 
Shu paytgacha ko‘pgina sport turlari mutaxassislari tomonidan sportdagi 
yosharishga nisbatan munozaralar davom etmoqda. Ushbu masalani qo‘yilishi, 
yumshoq qilib aytganda, noto‘g‘ri, chunki uning mavjudligi umum tan olingan 
faktdir. Mazkur muammoni mavjudligi to‘g‘risidagi fikrga rozi bo‘lish yoki rozi 

---

58
bo‘lmaslik mumkin, biroq uni inobatga olmaslik mumkin emas. Shuning uchun 
maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarning 
to‘g‘ri uslubiyotini kiritish to‘g‘risidagi masalani qo‘yilishi muhim. 
Badiiy gimnastika bo‘yicha mutaxassislari uchun yosharish jarayoni 
tasodifiy bo‘lgan deb bo‘lmaydi, chunki bu tendensiya keyingi o‘n yillarda 
etarlicha yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Biroq, shunday bo‘lsa ham, badiiy 
gimnastika sohasi mutaxassislari tomonidan, shu paytgacha, mashg‘ulotlar bilan 
shug‘ullanishni boshlashning optimal yoshi aniqlanmagan. 
Bolgariyalik mutaxassislar (L.Kechedjieva, M.Vankova, M.CHipryanova, 
1985) tanlov uchun 5-6 yoshni, eng maqbul deb hisoblaydilar. T.S.Lisitskaya 
(1982), bolalar tanlovini birinchi bosqichi ularning 7-8 yoshli davrida 
boshlanishini ta’kidlagan holda, ustivorlikni 7-8 yoshga bergan. SHu bilan birga, u 
6 yoshdan boshlangan mashg‘ulotlar keyinchalik ustunlik bermaydi deb 
ta’kidlaydi. 
O‘zining shaxsiy tajribasiga, shuningdek ko‘pgina murabbiylarning 
tajribalariga, mutaxasislar bilan suhbatlar natijalariga tayangan holda ushbu 
muallifning fikriga qo‘shilmaymiz. CHunonchi, masalan, juda ko‘pchilik hollarda 
birinchi yilda o‘z tengdoshlarini texnik tayyorgarlik bo‘yicha ortda qoldira olgan 
istiqbolli qiz bir necha yillik trenirovka davomida ustunligini saqlay oladi. Biz 
iste’dodli besh yoshli bolalar shug‘ullanishning birinchi yili oxirida faqat 6-7 
yoshlilar darajasiga erishibgina qolmay, balki ulardan o‘zib ham ketishini bir necha 
marta kuzatganmiz.
Bizning fikrimizcha, badiiy gimnastika mashg‘ulotlariga tanlovning 
optimal deb 5-7 yoshni hisoblash mumkin. Hamma narsa bolaning harakatlanish 
qobiliyatlarini rivojlanish darajasiga, uning psixologik xususiyatlariga, salomatligi 
holatiga va, albatta, badiiy gimnastika bilan shug‘ullanish istagiga bog‘liq.
Yuqorida bayon etilganlarni umumlashtirib, biz badiiy gimnastikada tanlov 
muammosini ilmiy asoslash hali mantiqiy tugallanishidan ancha uzoqda degan 
xulosaga keldik va shu sababli ham ushbu yo‘nalishda ilmiy tadqiqotlar o‘tkazish 

---

59
uchun muhim asos bo‘lib xizmat qildi. Tadqiqot ishlarimizda hal etilishi zarur 
bo‘lgan masalalar avvalgi ijobiy tajribani inobatga olgan holda olib borildi.