Erkin umarov mahmud abdullayev

maqsadlarsiz bo'lmaydi. 
Shunday qilib, moddiy va 
m a’naviy ehtiyojlar 
real hayot jarayonini aks ettiruvchi 
ilmiy tushun- 
chalardir. M a’naviy 
ehtiyojlar bizning tashqi olamga bo'lgan 
va unga 
muvofiq keladigan zarurat va 
hojatning alohida turi bo'lib 
maydonga 
chiqadi. Bu, aytish mumkinki, 
insonning ma’haviy qobiliyatlari 
bilan 
bog'liq holda yuzaga keladigan o ‘ziga 
xos laollik bo'lib, 
kishilarning 
tarixan shakllangan amaliyotida anglab 
olingan zaruratdir.
Insonning m a’naviy ehtiyojlari negizida 
uning ma’naviy 
tuyg'ulari 
yotadi, bu tuyg‘ular ijtimoiy mohiyatga 
ega bo'lib, 
butun jahon 
tarixining mahsulidir. Musiqani farqlovchi 
quloq, shakl 
go'zalligini 
his etadigan ko‘z va boshqa unga o‘xshash t u b u l a r mehnat tufayli

---

tarkib topgan. Nafaqat tuyg'ular, balki tafakkur va xayol ham m a’naviy 
ehtiyojlarni shakllantiradi. Inson tabiat bag'rida yashaydi, kishilar 
orasida istiqomat qiladi, bu omil uning tuyg'ulari namoyon bo'lishi 
uchun tegishli imkoniyatlami yaratadi, ehtiyojlarini aniqlaydi, olamga 
m unosabatini belgilaydi. M asalan, tabiatning g o 'zal m anzarasi 
kayfiyatga qarab turlicha idrok etilishi mumkin: tabiat go‘zalligi 
shaharlikka nisbatan qishloq aholisida boshqacha taassurot tug‘diradi; 
och odamning ovqatga bo‘lgan munosabati to‘qnikiga nisbatan butunlay 
boshqacha bo'lishi haqida ham xuddi shunday deyish mumkin.
Insonning tashqi m uhit negizida shakllanadigan tashqi tu y ­
g'ulari bilan birga yana tarbiya tufayli kamol topadigan sotsial 
tuyg'ulari ham mavjud. M as’uliyatlilik, fuqaroviylik, kishilarga 
m uhabbat, axloqiy tuyg'ular — bular m a ’naviy qobiliyatlarim iz- 
ning xazinasi bo'lib, inson shular tufayli o'zining spetsifik m a’naviy 
ehtiyojlarini tarkib toptiradi.
Insonning eng birinchi m a’naviy ehtiyoji — bu bilishga b o ig a n
ehtiyoj. Buningsiz inson sotsial mohiyatga ega bo'lm as, tabiatni, 
kishilarni, o'zini bila olmagan b o iu r edi. Bilimga asoslanmagan 
biror-bir insoniy faoliyatni tasaw u r etish m um kin emas. Gegelning 
yozishicha, eng jiddiy ehtiyoj haqiqatni bilishga bo'lgan ehtiyojdir 
(Gegel.
Soch. Т. I. — M. Gosizdat, 1930 god, str. 14.).
D arhaqiqat, insonning hayotga qo'yadigan birinchi qadam ini 
uning bilish tom on qo'ygan qadami desa b o ia d i. Bilim — fanning 
asosi. Biroq san’at, falsafa, siyosat, huquq, axloq ham bilimga asos- 
lanadi. Bilishga bo'lgan ehtiyoj turlicha ifodalanadi: voqealarni his- 
siy idrok etish shakllaridan tortib, fundamental fanlardagi nazariy 
umumlashmalargacha bo'lgan ehtiyoj. Bilish mehnatdagi jarayonni 
yoritish uchun zaruriydir, chunki tayyor mahsulot ayni vaqtda bilish 
faoliyatining ham mahsulidir. Kundalik xatti-harakatda ham, buyuk 
kashfiyotlarda ham bilish zaruriy unsurdir.
H ayot sharoitiga qarab bilishga bo'lgan ehtiyoj ikkiyoqlam a 
nam oyon bo'ladi:
• m a ’naviy-nazariy;
• m a’naviy-amaliy.
Y uqorida aytildiki,