Тупроқни ким таҳлил. Ас ўзг

Tahlil natijalarini jadval va grafik ko‘rinishda tasvirlash 
Tahlil natijalarini grafik ishlash.
Laboratoriya usullarida tahlil 
natijalarini grafik tasvirlash va tahlil qilishdan keng foydalaniladi. Grafik 
usul o‘rganilayotgan kattaliklar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rgazmali 
tarzda ifodalash yo‘lidir. 
Ikki o‘zgaruvchili tajriba natijalarini grafik usulda ifodalashga misol 
keltiramiz: 
y=f(x); 
Eksperiment natijalarini grafik usulda tasvirlashda to‘g‘ri burchakli 
koordinatalar tizimidan foydalanamiz. Abssissalar o‘qiga x ga tegishli, 
ordinatalar o‘qiga esa u ga xos raqamlar joylashtiriladi. Topilgan nuqtalar 
orqali silliq egri chiziq o‘tkaziladi (lekalo yordamida). 
Tadqiqotlar asosida olinadigan barcha nuqtalar bir tekis yotavermaydi. 
Shuning uchun egri chiziq odatda bir-biriga yaqin nuqtalar orqali 
o‘tkaziladi. Asosiy yo‘nalishdan kuchli darajada og‘ib ketgan nuqtalar 
tushirib qoldiriladi. 
1-rasm. Eksperiment 
nuqtalari orqali egri 
chiziq o‘tkazish: a va b 
- to‘g‘ri; v va g- 
noto‘g‘ri 

---

139 
Ishni osonlashtirish va nuqtalarni aniq joylashtirish uchun millimetrli 
chizma qog‘ozdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
Egri chiziq chizmaning barcha maydonini qamrab olishi kerak. 
Buning uchun x va u ni shkalani shu kattaliklarga xos eng kichik sondan 
boshlash lozim. Masalan, x 0,53 dan boshlanib, 0,97 da tugasa, 
abssissadagi raqamlar 0,5-1,0 oralig‘ida olinadi. 
O‘qlardagi bo‘linish x va u ning boshlang‘ich va oxirgi natijalari 
asosida tanlab olinadi va masshtabga alohida e’ tibor beriladi. Bunda 1 sm 
- 1,2,5 va 10 birlikka (yoki 10/7; - m butun son) teng deb olinadi. 
Misol: tuproq yoki o‘simlik tarkibidagi fosfor miqdorini aniqlashda 
egri chiziq turli miqdorda fosfor tutgan bir nechta fosfat eritmalari 
ranggining intensivligi asosida chiziladi. 
Abssissalar o‘qiga fosforning konsentratsiyasiga oid, ordinata o‘qiga 
esa FEK ning ko‘rsatgichlari qo‘yiladi. Perpendikulyar chiziqlar asosida 
tegishli nuqtalar topiladi va ularni birlashtirish asosida egri chiziq hosil 
qilinadi. Ayni egri chiziq asosida tahlil qilinayotgan tuproq, o‘g‘it va 
o‘simlik tarkibidagi fosfor miqdori hisoblab topiladi. Buning uchun 
ordinata o‘qidan o‘rganilayotgan namunaga tegishli ko‘rsatkichi 
belgilanadi va egri chiziq bilan tutashguncha perpendikulyar o‘tkaziladi. 
Tutashgan nuqtadan abssissa o‘qiga perpendikulyar tushiriladi va 
kesishgan joydagi raqamni tegishli formulaga qo‘yib, eritmadagi fosfor 
miqdori topiladi. Hisoblashlarda optik zichlik (sinonimlari: yorug‘likning 
yutilishi, yorug‘lik absorbsiyasi, ekstinksiya) shkalasidan foydalanganda, 
kalibr egri chizig‘i to‘g‘ri chiziq holida bo‘ladi, chunki eritmaning optik 
zichligi uning konsentratsiyasiga to‘g‘ri proporsional o‘zgaradi. Yorug‘lik 
o‘tkazuvchanlik shkalasidan foydalanganda esa kalibr chizig‘ining egilgan 
holatda bo‘lishi eritma konsentratsiyasi va yorug‘likning yutilishi o‘rtasida 
logarifmik bog‘liqlik mavjudligidadir.