Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti hayot faoliyati xavfsizl

Biotik 
omillar-tirik organizmga uni o’rab turgan tirik mavjudotlar tomonidan ta'sir 
ko’rsatishi.
Abiotik 
oinillar-organizmga tirik blmagan tabiatning ta'siri (havo darajasi, 
namlik, havo tarkibi, suv, tuproq va h. k.)
Antropogen omillar- 
insonning tabiat muhitiga ta'sir krsatishi bilan boliq 
blgan omiilar.
Tirik organizmlar, shu jumladan inson hayoti atrof-muhit, tabiatsiz blmaydi, 
buning imkoni yq. Odamga atrof-muhit bilan moddalar almashinuvi xos bo’lib, bu 
har qanday tirik organizmning asosiy sharti hisoblanadi. Inson organizmi ko’p 
jihatdan biosferaning komponentlari bo’lgan o’simliklar, hasharotlar, hayvonlar, 
mikroorganizmlarga boliq. U global moddalar almashinuvi tarkibiga kiradi. Boshqa 
jonivorlar organizmi kabi inson organizmi ham kunlik va mavsumiy ritmlarga moyil, 
atrofidagi haroratning mavsumiy zgarishlariga, quyosh radiatsiyasining faolligiga 
ta'sirchan bladi.
Inson tabiatning bir bo’lagi, biroq biologik tizimning evolyutsion rivojlanishi 
ta'sirida bizning ibtidoiy ajdodimiz shunday chegaraga yetib bordiki, uning ortidan 
ijtimoiy inqilob imkoniyatlari ochildi. Bugungi kunda inson ijtimoiy muhitning 
alohida qismi blgan jamiyatning bir qismidir. U  z-o’zini anglash, dunyoni 
anglash va uni o’zgartirish kabi ajoyib qobiliyatlarga qodir.
Odam tirik jonzot va individlar majmui blgan insoniyat sifatida ekotizim va 
hamda ekosfera qonunlariga bysunadi. «Odam va atrof-muhit» ekotizimining 
ziga xosligi nafaqat jismoniy va biologik omillar bilan, balki jamiyatning rivojlanib 
borishi borasida. ittspn va tabiat munosabatlarida tobora ko’proq ahamiyat kasb etib 
borayotgan ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar bilan ham belgilanadi. Aniq maqsadga 
ynaltirilgan mehnat faoliyati jarayonida, inson tabiatga ta’sir ko’rsatdi, z hayotini 
tashkillashtirishni zgartirdi, ijtimoiy munosabatlaming alohida shakllarini barpo 
qildi.
Inson va tabiat o’rtasidagi biologik almashinuv saqlanib qoldi. Tabiat inson hayoti 
va jamiyat rivojlanishining doimiy sharti blib qolmoqda. Biroq ishlab chiqarish 
faoliyatining natijasida moddalar va energiya almashinuvida yangi jarayon vujudga 
keldi. Bu almashinuv endilikda texnogen xarakter kasb etdi va moddalar hamda 
energiyalarning antropogen yoki ijtimoiy almashishi deb atala boshladi.
Antropogen almashinuv moddalaming umumplanetar almashinuvini keskin 
o’zgartirdi, uni tezlashtirdi. U biotik almashinuvdan ochiqligi bilan farqlandi. 
Antropogen almashinuvga kirishda tabiiy zahiralar joylashgan bo’lsa, undan 
chiqishda ishlab chiqarish va maishiy chiqindiiar joylashgan.
Antropogen almashinuvning mukaminal ernasligi shundaki, tabiiy zahiralardan 
foydalanish koelTitsienti odatda past, 
sanoat chiqindilari 
esa tabiat muhitini 
yomonlashtiradi, ulaming aksariyati tabiiy holat darajasigacha parchalanmaydi. 
llmiy-texnikaviy taraqqiyot davrida va uning jadallashish bosqichida antropogen
31

---

almashinuvning ko’latni, tezligi keskin ortadi, bu holat biosferada keskinlikni keltirib 
chiqaradi.
Hozirgi paytga kelib inson biosferadagi jarayonlami almashtiruvchi asosiy 
kuchga aylandi. Ushbu jarayonlami boshqarishni u endi rganmoqda. Ilmiy- 
texnikaviy taraqqiyot bizning biosfera qonunlarini bilishimizdan ilgarilab ketishi 
natijasida, biosferadagi muvozanatning buzilishiga, tabiat tizimidagi o’z-o’zini 
tozalash imkoniyatlarini cheklanishiga olib keldi. Texnik taraqqiyot suratlarining 
tezlashishi, insonning xjalik faoliyati natijasida tabiatga bIgan halokatli ta'siri 
ortmoqda. XXI asr boshida u tabiat omillari ta'siri bilan tengiashdi, bu esa o’z 
navbatida jamiyat bilan tabiat rtasidagi kuchlar muvozanatining o’zgarishiga olib 
keldi.
Insoriiyat tabiatdagi orqaga qaytarib boMmaydigan jarayonlaming paydo 
bo’!ishi, energiya va moddalaming o’zgarishi va siljishidagi yangi yllaming paydo 
bo’lishi b c ’sag’asida turibdi. Tabiatga begona bIgan zarralar, ayniqsa zaharli 
moddalar borgan sari kproq qo’shilmoqda. Ulaming bir qismi tabiiy aylanish 
jarayoniga qshilmasdan biosferada tplanib, yerda yashayotgan barcha tirik
Insonning tabiiy muhitga salbiy ta'siri quyidagi yo’nalishlarda namoyon 
blmoqda:
- atrof muhitni ifloslantirish;
-tabiat zaxiralarining kamayishi;
- tabi iy muhitning buzilishi.
Yashash muhitining ifloslanishi deganda, tabiiy moddalar tarkibidagi 
kimyoviy-fizik o’zgarishfar (havoda, suvda, tuproqda) tushuriilib, ular insonning 
hayoti va salomatligiga xavf soladi, uni o’rab turgan tabiiy muhitga zarar keltiradi.
32

---

Atmosferani ifloslantimvchilar