‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

O'ninchi mavzu: 0 ‘zbek tili terminologiyasidagi
leksik-semantik hodisalar
Reja:
1.0 ‘zbek terminologiyasi sistemasidagi paradigmatik munosabatlar.
2 .0 ‘zbek terminologiyasi sistemasida polisemiya,sinonimiya va an- 
tonimiya.
Asosiy tushunchalar: monosemantika, polisemiya, paradigmatik mu­
nosabatlar, giperonim,-giponim, partonimik munosabatlar, graduonimik
munosabatlar, omonimik qatorlar, sinonimiya, antonimiya,antonim juft-
liklar, kontrar.komplementar.
E ’tirof etish joizki, terminologik sistemadagi terminlarning salmoqli 
qismi monosemantik hisoblanadi. Terminning tabiati ham ayni shuni tal- 
ab qiladi. Turli terminlogik sistemalarda qo‘llanayotgan quyidagi termin­
lar shu jihati bilan xarakterlanadi: 
saylovchi, ko'chirmakash, qarzdor,
hissador, daromad.soliq, qo'riqxona, parlament, kansler, kompilatsiya,
konstitutsiya, konsul, tintuv, patent, ombudsman, tergov, jinoyatchi, is-
honch yorlig ‘i, oliy sud 
va sh.k.
Shu bilan birga, u yoki bu sohada qo‘llanayotgan ayrim terminlar- 
dan bir nechta m a’noni ifodalash uchun foydalanilayotgani ham sir emas. 
Xususan, tilshunoslikda 
aksentuatsiya 
o ‘zlashmasi 1. so‘z yoki gapdagi 
m a’lum qismlami urg‘u yordamida ajratish; 2. tilning urg‘u sistemasi; 3. 
matnda urgLuni belgilash m a’nolarini ifdalash maqsadida ishlatilmoqda 
(Hojiyev, 2002.24).
Huquqshunoslik sohasida 
akt 
o ‘zlashmasining 1. akt; 2. harakat, ish; 3. 
dalolatnoma ma’nolarini ifodalashi qayd etilgan (Ahmedov, Bektemirov. 
2002.15).
Harbiy tenninlar sirasidan o'rin olgan 
vaxta 
termini 1. kemada 
navbatchilik; posbonlik, soqchilik; 2. kema ekipajining navbatda turgan,
92

---

posbonlik qilayotgan qismi; 3. muhim obyektlardagi navbatchilik, soq- 
chilik ma’nolarini ifodalashga yo‘naltirilgan (RO‘L 1,1983.100). Ayni ter- 
minologik sistemada faol qo‘llanuvchi 
granata 
termini 1. portlovchi snary- 
ad hamda 2. irg‘itiladigan gimnastika asbobini anglatishda qatnashadi.
Shaklan o ‘xshash terminlarning turli fan sohalari terminlogiyasida 
qo‘llanib, omonimik qatorlarni yuzaga chiqarishi ehtimoldan xoli emas. 
Chunonchi, 
boks 
I -sport, boks; 
boks 
II- tib. boks, alohida xona; 
giper-
bola 
I- til. mubolag‘a; 
giperbo/a 
II - mat. giperbola (konus kesimlari- 
dan biri); 
morfologiya 
I -til. grammatikaning so‘z turkumlari haqidagi 
bo‘limi; 
morfologiya 
II -tib.; biol.odam va hayvon tanasidagi organlar va 
to‘qimalar shakli hamda tuzilishini o ‘rganadigan fan; 
konvergensiya 
I- 
biol. turli organizmlarda bir xil tashqi muhit ta ’sirida o ‘xshash belgilam- 
ing paydo bo'lishi; 
konvergensiya 
II -fiz. ikkala ko‘z o ‘q chizig'ining 
bir nuqtada uchrashuvi; 
konvergensiya 
III.- tib. o‘xshashlik, yaqinlik; 
konvergensiya 
IV- til.-birdan ortiq tovushning tarixiy taraqqiyot nati- 
jasida bir tovushga birlashishi; 
bo 'z 
I- mato turi; 
bo 'z 
II -o t turi (rangi 
bo'yicha); 
bo'z 
III- cho‘l, dasht, yobon; 
bo 'z 
IV- bot. tuklikovil; 
assot-
siatsiya 
I-psix. muayyan sharoitda psixologik hosilalar orasida paydo 
boiadigan aloqa; 
assotsiatsiva 
II-biol.tuzilishi va turlari bir xil fitotse- 
nozlar majmui; 
assotsiatsiya 
III kitnyo. molekulalar yoki ionlaming 
molekulalararo elektr tabiatli harakat kuchi ta’sirida guruhlarga bo‘lini- 
shi; 
assotsiatsiya 
IV-siyoS) uyushma, birlashma; 
assotsiatsiya 
V —til. til 
birliklarining shakli yoki mantiqiy-semantik belgisiga ko‘ra o ‘zaro bir­
lashishi va sh.k. Shunga o'xshash holat tibbiyot, tilshunoslik va boshqa 
sohalarda qo'llanayotgan 
konversiya, substansiya, substitutsiya, trans-
formatsiya 
kabi omonimlar qatorida ham aksini topgan.
0 ‘zbek terminologiyasi sistemasida paradigmatik munosabatlar ham 
yaqqol ko‘zga tashlanadi. Turli soha terminologiyasi tilning leksik qatlam- 
lari singari ochiq sistema hisoblanib, unda giper-giponimik, partonimik, 
graduonimik munosabatlar aksini topgan.
Giper-giponimik munosabatlar deyarli barcha terminologik sistemalar- 
da mavjud bo‘lib, tabiat va jamiyatdagi o ‘ta murakkab munosabatlarni 
ifodalovchi o ‘ziga xos xususiyatga egaligi bilan xarakterlanadi. Chunon­
chi, “qon aylanish sistemasining markaziy a ’zosi ” semamali 
yurak 
giper- 
onimining 
aortal yurak, astenik yurak, atletikyurak, buqoq yurak, limfatik
yurak, litral yurak, yo lb a rs yurak(RLO'TTlL,l999) ;
“yiring hosil qilu- 
vchi jarayonlarda ajralib chiqadigan moddalardan zaharlanish” semeinali
93

---

sepsis 
giperonimining 
ginekologik sepsis, kiprik sepsisi, kriptogen sepsis,
kindik sepsisi, odontogen sepsis, og'iz sepsisi, tonzillogen sepsis, xirurgik
sepsis, chilla sepsisi, yara sepsisi, quloq sepsis i(RLO ‘TTIL,1999) 
kabi gi- 
ponimlari tibbiyotda faol qoilanadi.
Aviatsiya 
giperonimining 
qirg ‘oq mudofaa aviatsiyasi, yaqinga uch-
adigan aviatsiya, hamkorlik aviatsiyasi, harbiy-dengiz floti aviatsiyasi,
yordamchi aviatsiya, uzoqqa uchuvchi aviatsiya, fuqarolik aviatsiyasi,
bevosita pana qiluvchi aviatsiya, harbiy havo mudofaasi (HHM) aviat­
siyasi, madadchi aviatsiya, aloqa aviatsiyasi, maxsas topshiriqlar aviat­
siyasi, bosh qo ‘mondonlik zahira aviatsiyasi 
singari giponimik qatorlari 
harbiy terminologiyadan keng o‘rin olgan.
Shunga o'xshash munosabatlaming huquqshunoslik terminologiyasi- 
da ham bot-bot namoyon bo‘lishini ko‘rish mumkin.