|
O'ninchi mavzu: 0 ‘zbek tili terminologiyasidagi
leksik-semantik hodisalar
Reja:
1.0 ‘zbek terminologiyasi sistemasidagi paradigmatik munosabatlar.
2 .0 ‘zbek terminologiyasi sistemasida polisemiya,sinonimiya va an-
tonimiya.
Asosiy tushunchalar: monosemantika, polisemiya, paradigmatik mu
nosabatlar, giperonim,-giponim, partonimik munosabatlar, graduonimik
munosabatlar, omonimik qatorlar, sinonimiya, antonimiya,antonim juft-
liklar, kontrar.komplementar.
E ’tirof etish joizki, terminologik sistemadagi terminlarning salmoqli
qismi monosemantik hisoblanadi. Terminning tabiati ham ayni shuni tal-
ab qiladi. Turli terminlogik sistemalarda qo‘llanayotgan quyidagi termin
lar shu jihati bilan xarakterlanadi:
saylovchi, ko'chirmakash, qarzdor,
hissador, daromad.soliq, qo'riqxona, parlament, kansler, kompilatsiya,
konstitutsiya, konsul, tintuv, patent, ombudsman, tergov, jinoyatchi, is-
honch yorlig ‘i, oliy sud
va sh.k.
Shu bilan birga, u yoki bu sohada qo‘llanayotgan ayrim terminlar-
dan bir nechta m a’noni ifodalash uchun foydalanilayotgani ham sir emas.
Xususan, tilshunoslikda
aksentuatsiya
o ‘zlashmasi 1. so‘z yoki gapdagi
m a’lum qismlami urg‘u yordamida ajratish; 2. tilning urg‘u sistemasi; 3.
matnda urgLuni belgilash m a’nolarini ifdalash maqsadida ishlatilmoqda
(Hojiyev, 2002.24).
Huquqshunoslik sohasida
akt
o ‘zlashmasining 1. akt; 2. harakat, ish; 3.
dalolatnoma ma’nolarini ifodalashi qayd etilgan (Ahmedov, Bektemirov.
2002.15).
Harbiy tenninlar sirasidan o'rin olgan
vaxta
termini 1. kemada
navbatchilik; posbonlik, soqchilik; 2. kema ekipajining navbatda turgan,
92
posbonlik qilayotgan qismi; 3. muhim obyektlardagi navbatchilik, soq-
chilik ma’nolarini ifodalashga yo‘naltirilgan (RO‘L 1,1983.100). Ayni ter-
minologik sistemada faol qo‘llanuvchi
granata
termini 1. portlovchi snary-
ad hamda 2. irg‘itiladigan gimnastika asbobini anglatishda qatnashadi.
Shaklan o ‘xshash terminlarning turli fan sohalari terminlogiyasida
qo‘llanib, omonimik qatorlarni yuzaga chiqarishi ehtimoldan xoli emas.
Chunonchi,
boks
I -sport, boks;
boks
II- tib. boks, alohida xona;
giper-
bola
I- til. mubolag‘a;
giperbo/a
II - mat. giperbola (konus kesimlari-
dan biri);
morfologiya
I -til. grammatikaning so‘z turkumlari haqidagi
bo‘limi;
morfologiya
II -tib.; biol.odam va hayvon tanasidagi organlar va
to‘qimalar shakli hamda tuzilishini o ‘rganadigan fan;
konvergensiya
I-
biol. turli organizmlarda bir xil tashqi muhit ta ’sirida o ‘xshash belgilam-
ing paydo bo'lishi;
konvergensiya
II -fiz. ikkala ko‘z o ‘q chizig'ining
bir nuqtada uchrashuvi;
konvergensiya
III.- tib. o‘xshashlik, yaqinlik;
konvergensiya
IV- til.-birdan ortiq tovushning tarixiy taraqqiyot nati-
jasida bir tovushga birlashishi;
bo 'z
I- mato turi;
bo 'z
II -o t turi (rangi
bo'yicha);
bo'z
III- cho‘l, dasht, yobon;
bo 'z
IV- bot. tuklikovil;
assot-
siatsiya
I-psix. muayyan sharoitda psixologik hosilalar orasida paydo
boiadigan aloqa;
assotsiatsiva
II-biol.tuzilishi va turlari bir xil fitotse-
nozlar majmui;
assotsiatsiya
III kitnyo. molekulalar yoki ionlaming
molekulalararo elektr tabiatli harakat kuchi ta’sirida guruhlarga bo‘lini-
shi;
assotsiatsiya
IV-siyoS) uyushma, birlashma;
assotsiatsiya
V —til. til
birliklarining shakli yoki mantiqiy-semantik belgisiga ko‘ra o ‘zaro bir
lashishi va sh.k. Shunga o'xshash holat tibbiyot, tilshunoslik va boshqa
sohalarda qo'llanayotgan
konversiya, substansiya, substitutsiya, trans-
formatsiya
kabi omonimlar qatorida ham aksini topgan.
0 ‘zbek terminologiyasi sistemasida paradigmatik munosabatlar ham
yaqqol ko‘zga tashlanadi. Turli soha terminologiyasi tilning leksik qatlam-
lari singari ochiq sistema hisoblanib, unda giper-giponimik, partonimik,
graduonimik munosabatlar aksini topgan.
Giper-giponimik munosabatlar deyarli barcha terminologik sistemalar-
da mavjud bo‘lib, tabiat va jamiyatdagi o ‘ta murakkab munosabatlarni
ifodalovchi o ‘ziga xos xususiyatga egaligi bilan xarakterlanadi. Chunon
chi, “qon aylanish sistemasining markaziy a ’zosi ” semamali
yurak
giper-
onimining
aortal yurak, astenik yurak, atletikyurak, buqoq yurak, limfatik
yurak, litral yurak, yo lb a rs yurak(RLO'TTlL,l999) ;
“yiring hosil qilu-
vchi jarayonlarda ajralib chiqadigan moddalardan zaharlanish” semeinali
93
sepsis
giperonimining
ginekologik sepsis, kiprik sepsisi, kriptogen sepsis,
kindik sepsisi, odontogen sepsis, og'iz sepsisi, tonzillogen sepsis, xirurgik
sepsis, chilla sepsisi, yara sepsisi, quloq sepsis i(RLO ‘TTIL,1999)
kabi gi-
ponimlari tibbiyotda faol qoilanadi.
Aviatsiya
giperonimining
qirg ‘oq mudofaa aviatsiyasi, yaqinga uch-
adigan aviatsiya, hamkorlik aviatsiyasi, harbiy-dengiz floti aviatsiyasi,
yordamchi aviatsiya, uzoqqa uchuvchi aviatsiya, fuqarolik aviatsiyasi,
bevosita pana qiluvchi aviatsiya, harbiy havo mudofaasi (HHM) aviat
siyasi, madadchi aviatsiya, aloqa aviatsiyasi, maxsas topshiriqlar aviat
siyasi, bosh qo ‘mondonlik zahira aviatsiyasi
singari giponimik qatorlari
harbiy terminologiyadan keng o‘rin olgan.
Shunga o'xshash munosabatlaming huquqshunoslik terminologiyasi-
da ham bot-bot namoyon bo‘lishini ko‘rish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
