|
Partonimiya tilda xolo-meronimik, ya’ni butun-bo‘lak munosabatini
reallashtiruvchi hodisa sanalib, u tilning leksik-semantik sathi, ayniqsa,
terminologik sistemasida yaqqol namoyon bo‘ladi. Chunonchi,
armiya
xolonimi
korpus, diviziya, brigada, polk, batalyon, rota, vzvod, bo'lim :
anatomiyaga oid
gavda butunnomi bosh, ko'z, quloq, o g ‘iz, b o ‘yin, yelga,
ко ‘krak, bel, chanoq, but, qo
7,
bilak, barmoq, oyoq, tizza,panja;
ekologi-
yaga xos
tog' xolonimi dara, cho'qqi, yonbag'ir, tepalik, o ‘r, qir, jar, zo-
vur;
botanikaga doir
daraxt
butunnom
о ‘zak-tana, shox-butoq, novda,
barg-yaproq, gul-chechak, tomir-ildiz, po'stloq
kabi meronimlami o‘zida
birlashtiradi.
Leksik-semantik sathda keng ifodasini topgan graduonimik munosa
batlar terminlar sistemasida ham tez-tez voqelanadi. Xususan, ushbu mu-
nosabat yer sathining gorizontal ko‘rinishini anglatuvchi
qir-adir-tepa-tog‘;
dasht-chol-biyobon-sahro
terminlari orasidagi darajalanishda namoyon
boigan. Ayni
munosabatni mehnat staji- maxsus mehnat staji-uzluksiz
mehnat staji-umumiy mehnat staji
kabi yuridik,
zonani qurolsizlantirish-che-
garani qurolsizlantirish-hududni qurolsizlantirish-mamlakatni qurolsizlant-
irish-mintaqani qurolsizlantirish-qit ’ani qurolsizlantirish
singari harbiy ter
minlar darajalanishida ham kuzatamiz.
Tilshunoslik terminlari tizimiida sodir bo‘luvchi graduonimiya
so ‘z-
so ‘z birikmasi-sodda gap-uyushiq kesimli gap-uvushgan gap-qo ‘shma
gap- matn
munosabatida yaqqol aks etadi.
Botanikada
daraxt
terminining graduonimik munosabati
и rug ‘-nihol-
ko ‘chat-daraxt ta
rzida voqelanadi.
0 ‘zbek terminologiyasi tilning leksik qatlami singari ochiq sistema
hisoblanib, unda yuqorida kuzatilgan paradigmalar qatori, sinonimik va
antonimik munosabatlar ham voqelanadi.
Sinonimlar boshqa tillardagi kabi o‘zbek termiologiyasi sistemasida
ham faol qoMlanuvchi leksik birliklar sanaladi. 0 ‘zbek terminologiyasining
barcba shakllanish va rivojlanish bosqichlarida mavjud bo‘lgan termin-si-
nonimlaming salmoqli ulushini mutlaq sinonimlar tashkil qiladi:
bilga-bil-
gnchi
“olim”, s
atg'uchi-sart
“savdogar, tojir”,
elchi-rasul
“elchi”,
elchi-ra-
sul-payg'ambar
“payg‘ambar”,
qarg‘a-quzg‘un
“qarg‘a”,
chavon-aqrab
“Chayon burji”,
yulduz ilmi-nujum ilmi-ilmi nujitm
“astronomiya, astrologi-
95
ya”,
to ‘p-zambarak, to ‘pchi-artilleriyachi, attashe-vakil, shinak-tuynuk,
qo ‘pomvchi-diversiyachi, tilshunoslik-lingvistika, graduonimiya-darajala-
nish, mablag '-budjet, hisobchi-buxgalter, sotqin-xoin
va sh.k.
Stilistik termin-sinonimlar mumtoz asarlar, ayniqsa, nazmda bitilgan
obidalar so‘z boyligida bot-botko‘zga tashlanadi:
Tir-Munshiy
“Merkuriy”,
Mirrix-Turki falak
“M ars”,
aloqachi-chopar, g'o'l-qalb
“qo‘shin marka-
zi”, janggoh-ma ’rakagoh
“jang maydoni”,
urush-ma ’raka
“jang”. Hozirgi
o‘zbek terminologiyasi ham stilistik sinonimlardan xoli emas:
gepatit-sa-
riq, moychechak-romashka, qiynash-azoblash-iskanjaga olish
va sh.k.
Ilmiy-texnikaviy terminlar tarkibida stilistik terminlar uchramaydi.
Turli terminologik sistemalarda qo‘llanuvchi
ayg'oqchi-josus, implan-
tatsiya-transplantatsiya
“ko‘chirib o ‘tkazish”,
maosh-nafaqa, miqdoriy
ustunlik-miqdoriy ortiqlik, narx-baho, xandaq-choh-o'ra, asir-til, hu-
jum-hamla, kan>on-oboz,biyobon-dasht-sahro-cho
7,
frazeologiya-idio-
ma-turg 'un so ‘z birikmasi-turg ‘un birikma-frazeologik birlik-frazeologik
birikma-frazeologizm-frazema
singari leksik birliklar semantik termin-si
nonimlar uyasini yuzaga chiqaradi.
Sir emaski, ikki so‘z yoki termin leksik m a’nosining o ‘zaro zid ifoda-
ga ega bo‘lishi ekstralingvistik hodisa hisoblanmish antonimiyani yuzaga
chiqaradi (Mirtojiyev 2010.233).
Bir semantik maydonda mavjud bo‘ladigan antonim juftliklar o ‘zbek
terminlogiyasi tizimiida azaldan faol qo‘llangan. Qadimgi turkiy til va eski
turkiy til leksik boyligida
bay
“boy, badavlat, mulkdor”/c7gay “ yo‘qsil”;
qullig
“quldor’’/V/г// “qul, g ‘ulom”;
yatgaq
“tungi soqchilar” /
turgaq
“kun-
duzgi soqchilar”;
asig
“foyda, kirim” /
yas
“ziyon, chiqim”; alz'mcz' “qarz,
kredit beruvchi” /
berimci
“qarzdor, kredit oluvchi”;
alim
“kirim, foyda” /
berim
“qarz, chiqim”;
yaylag
“yozgi qo‘nimgoh” /
qislag
“qishki qo‘nimg-
oh”;
yas
“hayot”
Do'stlaringiz bilan baham: |
