O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi

5.6. Dengizlarning geologik ishi. Dengiz abraziyasi. Atmosfera 

suvlari,  shamol,  materik  muzliklari  va  daryolar  quruq  likdan  katta 

miqdordagi  mahsulotlarni  dengizga  tashib  keltiradi.  Faqat  daryolarning 

o’zi yiliga 10 km

3

 

dan ko’p  qattiq jins mahsulotlarini dengizga tashib 

keltiradi.  Bundan  tashqari  dengiz  suvlario’z  qirg’oqlarini  tinimsiz 

buzadi.  Bu  keltirilgan,  eritilgan  va  qirg’oqdan  yuvib  olingan  jins 

mahsulotlarni dengiz suvi tashiydi, saralaydi va qaytadan yotqizadi. 

Dengiz  suvining  to’lqinlanishi  katta  chuqurliklarda  (200-300 

metr) tagiga deyarlik ta‘sir ko’rsatmaydi. 

Dengiz  suvi  to’lqinining  qirg’oqqa  urilishi  ta‘siridan  unda 

chuqurchalar  hosil    bo’ladi.  Chuqurlarning  kattalashuvi  yuqorida 

joylashgan jinslarni o’z og’irligi natijasida ag’darilishiga sabab bo’ladi. 

To’lqinlar  ag’darilgan  jins  bo’laklarini  qo’shib  oladi  va  to’lqinning 

buzish kuchiga qattiq jins bo’laklarining buzish kuchi qo’shiladi. 

Dengiz  qirg’og’ini  tashkil  qilgan    tog’  jinslari  xilma-xil 

bo’lganligi  uchun  avvaliga  yumshoq  jinslar,  so’ngra  qattiq  jinslar 

buziladi. Natijada qirg’oqda to’lqinlanish yuzasi bilan bir xil balandlikda 

g’orliklar, bo’shliqlar hosil  bo’ladi. 

Dengiz  to’lqinining  buzish  faoliyatini  abraziya  deb  ataladi. 

Abraziyaning  ta‘siri  natijasida  dengiz  qirg’og’i  quruqlik  tomon  surilib 

boradi  va  suv  ostida  dengiz  tomoniga  bir  oz  qiyalangan  abrazion 

inshootlar  qurilishi  olib  borilayotgan  maydonlar  uchun  ahamiyatlidir. 

Chunki  to’rtlamchi  davr  yotqiziqlari  inshootlar  va  boshqa  injenerlik 

tizimlari joylashtiriladigan asosiy muhit hisoblanadi. 

To’rtlamchi  davr  yotqiziqlari  xaritasiga  mintaqa  va  yangi  davr 

dengiz  yotqiziqlari,  hosil 

bo’lishi,  yoshi  va  tarkibi  hisobga  olib 

tushiriladi.  Xaritalarda  yotqiziqlarning  hosil  b

o’lishi  turi  ranglarda, 

yoshi  rangning  tuslarida,  tarkibi  qorachiqli  shtrixlarda  ko’rsatiladi. 

Xaritada cho’kindi jinslarning allyuvial, prolyuvial, delyuvial, elyuvial, 

ko’l, dengiz, eol, muzlik, vulqonogen, kimyoviy organik genetik turlari 

shartli indeks

larda yozib ko’rsatiladi. 

Demak geologik xaritalarda tog’ jinslarining tarqalish chegaralari, 

tarqalish  maydonlari,  tarkiblari,  yotish  sharoitlari,  turli  tektonik  va 

boshqa  elementlari  gorizontal  yuzada  kichraytirilgan  masshtabda  turli 

rang, shtrix va shartli belgilarda tasvirlanadi. 

Geologik  xaritalardan  foydali  qazilma  konlarini  qidirish, 

melioratsiya  ishlarini  va  gidrotexnik  inshootlarning  loyihasini  tuzish, 

qurilish  maydonlarini  tanlash  va  boshqa  amaliy  ishlarda  keng 

foydalaniladi.