O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi

2.2.Minerallarning  hosil 

bo’lish  sharoitlari.  Turli  geologik 

jarayonlar  natijasida  paydo  bo’lgan  minerallar,  ularni  hosil  qilgan 

energiya  manbaiga  ko’ra  uchta:  endogen,  ekzogen  va  metamorfik 

minerallarga (genetik guruhhlarga) bo’linadi. 

Endogen jarayonlar yer po’stining yuqori harorat (1200-13000

0

S) 

va  yuqori  bosim  3000-

8000 atm.) hukmron bo’lgan katta chuqurliklari 

bilan bog’liq. Magmaning chuqurlikda yoki yerning yuzida sovushidan 

hosil 

bo’lgan minerallar magmatik minerallar deyiladi. Magma tarkibida 

ko’p  miqdorda  yengil  (uchuvchan)  komponentlar  bo’lgan  murakkab 

tarkibli  silikat  eritmadir.  U  litosferaning  ostki  qismida  plastik 

(qayishqoq)  holatda  yotadi.  Ma

gmatik  tog’  jinslari  mineralogik 

tarkibining  xilma-xilligi,  chuqurlikda  joylashgan  turli,  xilma-xil 

tarkibdagi magmaning mavjudligini 

taxmin qilishga asos bo’ladi. 

Yengil- 

(uchuvchan) gazsimon va bug’simon moddalar magmada 

sodir  bo’ladigan  kimyoviy  jarayonlarda  faol  qatnashadi  va  ularning 

kristallanish qobiliyatini oshiradi, yopishqoqligini kamaytiradi. 

Bu  moddalar  minerallarning  erish  darajasini  pasaytirib,  natijada 

ularning  eritmadan  cho’kmaga  tushish  tartibini  o’zgartiradi.  Yengil 

(uchuvchan)  birikmalar  eritmada  tashqi  bosim  magmadagi  bosimdan 

katta  bo’lgan  sharoitda  ushlanib  turadi.  Tashqi  bosim  pasayishi  bilan 

ular  intruziyalarni  o’rab  turgan  tog’  jinslari  yoriqlari  orqali  yuqoriga 

harakat  qiladi  va  o’zi  bilan  qurg’oshin,  qalay,  rux,  qumush,  volfram, 

be

rilliy va temir kabi og’ir metallarni yengil harakatlanuvchi birikmalar 

ko’rinishida olib chiqadi. 

Magmaning 35-80%  miqdorini kremniy  kislotasini (SiO

2

) tashkil 

12 

17 

---

  

ko’rtaklarini)  hosil  qilgan.  Tumanlikning  markazida  gazlarning  zich 

quyqasidan (yig’indisidan) Quyosh paydo bo’lgan. Bu gipoteza uzining 

oddiyligi  va  mazmunining  to’g’riligi  tufayli  XIX  asr  mobaynida 

hukmron gipoteza bo’lib xizmat qilgan. 

Lekin  asrning  oxirlarida  yangi  o’tkazilgan  tadqiqotlar  natijalari 

bilan anchagina ziddiyat borligi aniqlandi. XX asrda planetalarning hosil 

qiluvchi jismlarning kelib chiqishini tushuntiruvchi tasavvurlardan kelib 

chiqadigan  turli-tuman  gipotezalar  taklif  qilindi,  lekin  ularning  ilmiy 

nuqtai nazardan asossiz ekanligi isbotlandi.