O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi

 1.3.Yer  magnetizmi.  Yerning  fizik  xususiyatlaridan  biri  uning 

magnitligidir. Yer ulkan magnitdir. Yerning magnit maydoni uncha katta 

bo’lmasa ham, u Yerning hayotida katta ahamiyatga ega. 

Yer yuzasining magnit maydoni doimiy va o’zgaruvchan bo’ladi. 

Doimiy  magnit  maydonining  asosiy  qismi  Yer  yadrosida,  yadro  va 

mantiya  chegarasida  sodir  bo’ladigan  jarayonlar  bilan  bog’liq.  Magnit 

maydonining  bu  qismiga  yer  qobig’i  jinslari  barpo  qilgan  magnit 

maydoni  ham  qo’shiladi.  O’zgaruvchan  magnit  maydoni  Quyoshning 

nurlani

shi bilan ham bog’liq. 

Yer  Shimoliy  va  Janubiy  magnit  qutblariga  ega.  Ular  geografik 

qutblarga mos kelmaydi. 

Magnit strelkasining ma‘lum bir joydagi geografik meridianidan 

chetga  burilishiga  magnit  chetlanishi  deyiladi.  Magnit  chetlanishi 

sharqiy  va  g’arbiy  bo’ladi.  Bir  xil  magnit  og’ish  burchaklarini 

tutashtiruvchi chiziqlar izogon deyiladi. 

Magnit strelkasining gorizontga nisbatan burchagi, magnit og’ishi 

deyiladi.  Shimoliy  yarim  sharda  magnitning  shimoliy  strelkasi  janubiy 

yarim  sharda  esa  janubiy  strelk

asi  gorizontga  qarab  og’adi.  Og’ish 

burchagi  ekvatordan  qutblarga  qarab  ortib  boradi  va  magnit  qutblarida 

maksimumga  (900)  yetadi.  Yer  sharida  bir  xildagi  magnit  og’ish 

burchaklarini tutashtiruvchi chizik izoklin deyiladi. 

Og’ish  va  chetlanish  miqdorlari  kun,  yil  va  asrlar  mobaynida 

Yerning Quyoshga nisbatan joylashgan o’rni va Quyoshning kun, yil va 

asr mobaynidagi holatiga bog’liq ravishda o’zgarishga uchrab turadi. 

o’ziga xos yangi mahsulotlar-pnevmatolitlar (pnevmo-gaz) hosil qiladi. 

Bu eritmalar xlor, ft

or, brom, fosforlarga juda boy bo’lganliklari tufayli 

juda  yengil  va  harakatchan  bo’ladi.  Faqat  shunday  yo’l  bilan  hosil 

bo’lgan  mineral  to’plamlarini-pnevmatolitik  minerallar  deyiladi.  Bu 

jarayon  3-6  km  chuqurlikda  400-6000

0

S  haroratda  vujudga  keladi  deb 

taxmin qilinadi. 

Mineral  hosil 

bo’lishining gidrotermal bosqichi magmatik uchoq 

evolyutsiyasining so’ngida, harorat 3740

0

S dan past bo’lganda va bosim 

kichik bo’lgan sharoitda yuz beradi. Gidrotermal jarayonlarda minerallar 

qaynoq mukammal yoki kolloid eritmalardan hosil 

bo’ladi. Bu jarayonni 

quyidagicha  tasavvur  qilish  mumkin.  Magmadan  ajralib  chiqqan  suv 

bug’i  bilan  erigan  kimyoviy  birikmalar,  (komponentlar)  yoriqlarda 

harakat  qilib,  uzoq  masofalarga  olib  ketiladi.  Harorat  va  bosim  kichik 

muhitga  tushishi  bilan  ular  sovuy  boshlaydi,  suyuladi  va  qaynoq 

eritmalar

–gidrotermalarni hosil qiladi. Yuqori harorat va nisbatan katta 

bosimda  bu  eritmalar  kimyoviy  jihatdan  juda  faol  bo’ladi.  Magmatik 

uchoqdan uzoqlashishi (Yer yuzidan 4-6 km chuqurlikda) va asta-sekin 

sovushi  bilan,  gidrotermalarning  eritish  qobiliyati  pasayadi  va  ilgari 

erigan  birikmalarning  bir  qismi  turli-

tuman  mineral  tuzlar  ko’rinishida 

cho’kmaga tushadi va jins yoriqlarini to’ldiradi. 

Ekzogen 

(gipergen)  jarayonlar  Yer  po’stining  past  haroratli  va 

bosimli yuqori qismi bilan bog’liq bo’ladi. Yer yuzasida mavjud bo’lgan 

murakkab  jarayonlar  birlamchi  magmatik  jins  va  minerallarning 

buzilishiga olib keladi. Bu buzilishlar sof mexanik tarzda sodir bo’lishi, 

ya‘ni  yaxlit  tog’  jinslari  turli  kattalikdagi  va  shakldagi  bo’laklarga 

(parchalarga)  aylanadi  va  keyingi  qayta  o’zgarishlar  jarayonida 

cho’kindi  siniq  jinslarni  hosil  qiladi.  Tog’  jinslari  va  minerallarga 

atmosfera,  gidrosfera  va  biosferaning  turli  xil  kimyoviy  agentlarining 

ta‘siri ularning tarkibini o’zgarishiga va muayyan sharoit uchun barqaror 

yangi mineral birikmalarining paydo bo’lishiga olib keladi. Bunday yo’l 

bilan  hosil 

bo’lgan  minerallar  va  tog’  jinslari  cho’kindi  minerallar  va 

tog’ jinslari deyiladi va hosil kiluvchi asosiy omiliga ko’ra, kimyoviy va 

organik turlarga bo’linadi. 

Shunday qilib, ekzogen kuchlar ta‘siri natijasida birlamchi jinslar 

murakkab  o’zgarishlarga  uchrab  ikkilamchi  cho’kindi  tog’  jinslarining 

hosil 

bo’lishiga  sabab  bo’ladi.  Hosil  bo’lgan  cho’kindi  jinslar  esa 

qaytadan  ye

r  yuzasida  va  ichkarisida  turli  o’zgarishlarga  uchrashi 

mumkin.