К. М. Рафиков – Ўзбекистон касаба уюшмалари Федерацияси раиси

меҳнат бозори
 деб аталади.
Мана шундай йирик тасвирни тушуниб олиш учун жуда муҳим деб 
ҳисоблаганлигимиз туфайли, меҳнат бозори ҳақидаги умумий 
тушунчалар ва меҳнат бозорининг моҳиятини қандай ишлашини билиб 
олишимиз зарур. Бутун бозор миқёсида талаб ва таклиф қандай қилиб 
кесишишини кўрганимиздан сўнг, биз ҳар бир томондаги индивидуал 
қарорларни батафсил муҳокама қилиб олишимиз зарур бўлади. 
Ҳар қандай бозорда сотувчи ва харидорлар бўлади, меҳнат бозори 
эса бундан мустасно эмас: бунда харидорлар – иш берувчилар, 
сотувчилар эса ишчилардир. Бу иштирокчиларнинг баъзилари 
белгиланган вақтда меҳнат бозорида актив иштирок этмаётган бўлиши 
мумкин, аммо ихтиёрий олинган ҳар бир кунда кўплаб корхона ва 
ташкилотлар меҳнат бозорида ўзларига маъқул вариантдаги ишчи ва 
ходимларни қидириб юришади. Докторлар ва механик инженерлар 
ҳолатидаги каби, харидорлар ва сотувчилар бутун халқ орасида бир-
бирини қидириб юрса, биз бу бозорни миллий меҳнат бозори деб атаймиз. 
Агар харидорлар ва сотувчилар ўзларининг қидириш ҳудудини фақатгина 
маҳаллий ҳудуд билан чекласа, бу маҳаллий меҳнат бозори деб аталади. 
Биз таҳлил қилаётган барча меҳнат бозорлари тармоқларининг тури, 
географияси, трансакция қоидалари ва иш турига кўра жуда чалкашган 
бўлади. Биз тасаввурни соддалаштириш учун уларнинг барчасини бир 
меҳнат бозорида деб тасаввур қиламиз.
Агар компания ичида иш билан бандлик муносабатлари учун 
алоҳида қоидалар белгиланган бўлса, бунда ички меҳнат бозори 
шаклланган ҳисобланади. 

---

81 
Ҳар қандай меҳнат бозорнинг категориясидаги ишчиларнинг 
хусусияти ва уларнинг сони мунтазам равишда ўзгариб туради. Айни бир 
пайтда бир категориядан бошқасига ўтувчи ишчилар миқдори хам жуда 
кўп бўлади. Меҳнат бозорида 4 та асосий оқим бўлиши мумкин: 
1.
Иш билан банд ишчилар ўзлари ишлаётган ишни ташлаб кетиб 
ёки ундан ҳайдалиб ишсизларга айланишади (яъни мажбурий тарзда 
вақтинча ёки буткул ишдан ҳайдалади). 
2.
Ишсизлар эса янгидан ишга жойлашиб, яна иш билан бандликка 
эришадилар. 
3.
Ишчи кучи таркибига кирган ишчилар эса ишсиз ёки иш билан 
банд эканликларидан қатъий назар, пенсияга чиқиш ёки шунчаки 
ишлашни хоҳламаганликлари туфайли ишлаб чиқаришда иш билан 
бўлган ходимлар тоифасини тарк этиши мумкин. 
4.
Ҳеч қачон илгари ишламаган ишчилар ўзларига иш топиш ёки 
уни қидириш орқали яна меҳнат бозорига киришлари мумкин бўлмайди. 
Аҳолининг ишсиз қатламининг жами ишчи кучига нисбати 
аҳолининг ишсизлик даражасини аниқлашда ёрдам беради. Гарчи бу 
даражада бир қанча ноаниқликлар бўлса ҳам, бу меҳнат бозоридаги 
ҳолатни ўрганиш учун энг универсал кўрсатгич ҳисобланади. Агар 
ишсизлик даражаси 7 фоиз ёки ундан ҳам юқорилаб кетса,бу меҳнат 
бозорининг эркин эканлигидан далолат беради: бунда ишчилар учун иш 
топиш қийинроқ, иш берувчилар учун эса ишчиларни ишдан бўшатиш ва 
янгисини олиш осонроқ бўлиб қолади. Аммо меҳнат бозорининг эркин 
эканлиги барча соҳаларда иш топиш қийин эканлигидан далолат 
бермайди. Баъзи ҳолларда ишсизлик даражаси юқори бўлса ҳам, баъзи 
турдаги ишчилар учун талаб таклифдан ошиқ бўлиши мумкин. 
Сўнгги ярим аср давомида, баъзи турлардаги иш турларига талаб 
ошган бўлса, баъзиларига талаб қисқарди. Ишчилар ва иш берувчилар эса 
меҳнат бозоридаги мана шундай ўзгаришларга мунтазам равишда 
мослашиб боришлари керак бўлади. 
Иқтисодиётда