Ádebiyat -klàSLÀr ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan 4-basılımı NÓkis «bilim» 2019 p I k I r b I l d I r I w s h I l e r

 DÚWDENDEGI DÁPTER
(povest)
Búgin ákemniń kishkene ǵana ójiresi ulı-shawqım aralas kúlkige 
tolı. Ákem aqlıǵın úylendiriwdiń ánjamında. Ákemniń bes qızı bar. 
Usı toydıń bánesi menen besewmiz de jıynalǵanbız. Eń kishkene Oraz-
gúlimiz, — eń úlken qızınan tuwılǵan aqlıǵı. Ol bul úydiń aqlıǵı eke-
nin bilmeydi. Sebebi, apası, aǵası ólgende júdá kishkentay edi. Bizler 
aralasıp óse berdik.
Apam menen aǵam qapı hár ashılǵan sayın:
—Haw quwatım kiyatır-ǵoy, haw, nabatım kiyatır-ǵoy, haw, shıraǵım 
kiyatır-ǵoy, — qapı eń sońǵı ret ashılǵanda kishkene qızı Orazgúldi kórip, 
quwanǵanınan apamnıń awzına sóz túspey: — haw, mınaw da kiyatır-
ǵoy, — dep albıradı. Hámmemiz kúlip jiberdik. Sol kúlkiniń izi úziler 
emes. Bir-birimiz benen qushaqlasıp jazdırıla almay atırmız. Álbette, 
bunday quwanısh adamnıń ómirinde siyrek ushırasadı. Besewmiz de 
usı ójirede tuwılıp balalıǵımızdı ótkerdik. Jetilip qız bolıp uzatıldıq. Óz 
baxıtlarımızdı taptıq. Sonnan berli neshe jıllar ótse de, hárqaysısımız 
hárwaqta kelip júrmiz. Biraq, usı búgingidey bolıp jámlengen emespiz. 
Bizler awzımızdı awzımızǵa qoyıp, kewildegi aq túyinshik, kók túyin-
shikke túyilgen sózlerimizdi bir-birimizge aqtarıp jazılısa bergenimizde 
balalarımızdıń súren-shawqımı, talasıp jılasqan sesti eleńletti.
— Bala menen júrseń usındayı bar-dá... — dep kishkene Orazgúl 
úyden atlıǵıp shıqtı. Balası Tazaxannıń balası menen mıltıqqa talasıptı. 
Orazgúldiń balası kishilew bolǵan soń, Tazaxannıń balası mıltıǵın tartıp 
alıptı.
— Qay waqta da bizge zorlıq, kishkentayımda meni Tazaxan qoy-
maytuǵın edi. Endi balası meniń balama kún bermey atır, — dep oyınlı-
shınlı qattı-qattı sóyledi Orazgúl.
— Aynalayın jılamay-aq qoy, basqa oyınshıq penen oynay ǵoy,—dep 
hámmemiz juwırıp shıǵıp, jabırlasıp Orazgúldiń balasın jubatıp atırmız 
...Ulı-shawqım, qum-quwıt ... Onbeslegen bala ákemniń kishkene ójire-
sin tóbesine kóterdi. Olarǵa awıl turmısınıń bári qızıq. Birin-biri óre 
bastırmay shawqımlasadı. Áke-sheshem biyshara qızlarınıń júzindegi qu-
wanısh penen girbińsiz kúlkini kórip tóbesi kókke jetti. Jigit aǵalarım, 
kishemler onnan beter, ayaǵı sayǵa tiymeydi. Ne ishesiz, ne jeysiz, de-
gen tolıp tasıwlar. Bizler bolsaq annan-mınnan áńgime qozǵap, balalı-
ǵımızdı eske túsirip qádimgi úydegi qız waqtımızdaǵıday tórt qat tósekli

---

175
tórde jatırmız, erkeleymiz. Qız bala ushın tórkin degenniń usınday bir 
sawlatı ózgeshe, jumsaqlıgı bar-aw ... 
Ásirese, kishkene Orazgúl óziniń tamasha qılıqları, qızıq sózleri 
menen hámmemizden ayırılıp turadı. Ol, bala kúninde, ásirese, tawıqtan 
ólerdey qorqatuǵın edi. Qıńırlıq ete qoysa tótelep tawıq shaqırsań boldı 
qıńırlıǵın shappa qoyadı da, dem almastan tım-tırıs tura qaladı. Sebebi, 
kishkentayında ǵurıq tawıq talap taslaǵan. Sonnan baslap tawıq onıń 
ázireylisi...
Yaqshı, yaqshı arqayın dem ala ber, tawıqtı shaqırmayman degennen 
keyin suwıq demin alıp háreketke keledi. Sóytip júrgen keshegi ǵana 
Orazgúldiń úsh qız, eki balalı bolǵanına hayranbız. Onıń jaqsı kóre-
tuǵın oyını quwırshaq. Onnan qalsa úydiń ishinde oynawdı jaqsı kóredi. 
Qaywaq kórseń;
— Apa, úyde oynayın, — dep qurdasların úyge topıldırıp turǵanı. 
Geyde apam:
— Tur, dalada oynań, — dep quwıp shıqsa, Orazgúl óz aytqanı bol-
maǵansha esiktiń aldında sileyip turıp aladı. — Sizlerdiń oyınıńızǵa dala 
qapıla ma?! Adamlar túslikke sharshap kelgende hárqaysısıńız bir mushtı 
iyelep orın bermeysiz túwe, — dep tońqıldaǵan menen apam qızınıń ójet-
lenip turǵanın qıymay qaytadan úyge kirgizedi. Apamnıń bir jeri jaqsı, 
balalardıń hesh ırayın jıqpas, meyli ol kisiniń balası ma, óziniń balası 
ma, hámmege birdey. Oyınnıń atın aytsań boldı iyip kete beredi. 
Qumbıl bolıp oynap otırǵan balalarǵa selteń bermes. Qaytama «oyında 
ozǵan, — shında ozar» dep quwırshaqlarımızǵa kiyim tigip, basların 
orap berip otıradı. Quwırshaq bolǵanda ne bir shúbereklerden súlderin
dúzetip oynaymız. Tek bolǵanı, «tatıw oynań» degendi kóbirek aytadı. 
Apam ushın urıspasań, qanday da jańalıq oylap tawıp, oyın baslasań 
más bola beredi. Bala tárbiyalawda apamnıń óz aldına qaǵıydası bar. 
Balanıń uyqısın buzbaw, oyının bólip jumsamaw yamasa oynap atırıp 
balalar qápelimde tóbelesip qalsa, jumısın taslap erinbey, ayıp kimde 
sonı bilip arashalaw. Eger, ayıp balasında bolsa, basqa balalarǵa qara-
ǵanda óz balasın ayamay qatań jazalaydı. Apamnıń sol jerinen bizler 
júdá qorqatuǵın edik. Al, esheyin nárseden qıyqań tawıp, máselen utılsa 
da, basqa bala onıń aytqanına júrmese de, dárriw tóbeleske tireletuǵın 
balalarǵa:
— Balam, onday jónsiz bolma, ele erjetip alıslarǵa ushasań, bala 
bolıp awılda júre bermeyseń. Kópshiliktiń arasında isleyseń, oqıysań. 
Olarǵa da usınday ádet kórsetseń jaman qılıǵıńnıń záhárin óziń she-

---

176
geseń, tentekligińniń aqıbetin óziń tartasań. Jası úlkenniń balası edi, 
dep keshirip jiberetuǵın olar saǵan awıllas, aǵayın emes. Sonlıqtan, 
utılsań ne bolıptı. Utılıwıńa kim ayıplı, utılǵanıńdı basqadan kóriwge 
bolmaydı. Utılıwıńdaǵı ayıplını urǵıń kelse ózińdi ur. Qáne, utqan bala-
nıń aldında júgin.
Awılımızda qáne utqısh balalar kóp bolsa! Utqısh bala eldiń atın 
shıǵaradı, jawdan óshin aladı. Tóbelesip, at shıǵarıp qanday jawdan ósh 
alasań. Tek usı eldiń balası jaman, degen at penen xalqıńa jek kóri-
nishli bolıp awıldı ılaslaysań. Onday ádetińdi usı bastan taslay gór 
balam, — dep reje aytıp júrgeni.
— Haw, kempir-aw, balalardıń arasında ne jumısıń bar, onnan da 
nanıńdı qatır, tús bolıp qaldı, — dep atam oǵan násiyat aytadı. Sonda 
apam:
— Usı balalardıń qáteligin kórip turıp sen aytpasań, men aytpasam, 
áke-sheshesi aytpasa kim aytadı. Aytıp tártipke shaqıratuǵın áke-sheshe-
siniń anaw ayaǵın kesek qaǵıp, azannan keshke shekem úy qarasın 
kórmeydi. Ana balaǵa, bala ákege zar. Olar dúzde isli bolsa «biziń el-
diń balası edi» dep aldı menen ózińniń janıń ashıydı. Bizge heshkim 
násiyat bermedi, esitpedim, bilmedim, heshkim tálim úyretpedi dep 
pánt jep júrgennen góri «solar aytatuǵın edi-aw, ayıp ózimnen boldı», 
dep ókingeni ózine jeńil boladı, — dep atamnıń sózin óre bastırmaydı 
apam. Atam da qalıspaydı:
— He ... e ... isi erikken kempirim qátesine ókinetuǵın balanı 
tawıpsań, usı zamanda ózimnen boldı deytuǵın bala barma! Ábzelinde 
bala tuqımǵa tarta beredi. Meyli, sen qulaǵına mıń yasyin oqıy ber, — 
dep tuqımǵa shógiredi de qoyadı. Irastan da asıq oyınnıń ústinde Abat 
penen Qosbergen ayqasa tústi. Abat utqan, Qosbergen utılǵan. Qosbergen 
Abattı qoyar emes. «Oyın haram, qaytadan oynaymız» degen menen 
qaytadan Abat úsh ret uttı da qoydı. «Endi oynamayman, bári-bir utıla 
bereseń» dep Abattıń oynamaǵanına Qosbergenniń ashıwı kelip «jıǵılǵan 
gúreske toymaydı» degendey Abattıń jaǵasınan ala tústi. Apamnıń ayt-
qanın qılmay qızıl kegirdek bolıp alıp-umtılıp tur. Qosbergenniń mına 
qılıǵın kórip atam:
— Áne kórdiń be? Ol Qurban shaddestiń balası. Ákesi sadaqadan 
kegirdeklespey shıqpaydı. Balası da dál ózi. Álhábbiz, ákesine usaǵanına 
qara, — dep tańlanadı. 
— Apam da, atam da balalardıń jánjellespey oynaǵanın jaqsı kóredi, 
— dep adamlardıń, atamlardıń gáplerin eske túsirip otırǵanımızda úyden 

---

177
jáne bir shawqım kóterildi. Taǵı Orazgúldiń balası jıladı. Ne bolıp 
qaldı desek, hámme oyınshıqtı bawırına basıp, Biybixannıń balası hesh 
balanı janına jolatpay shatqayaqlap tur. Óziniń denesi de iri, shataqlıǵı 
dúnyaǵa pitpegen, bári ózimdiki bolsa eken, dep jin kózlenedi. Sonda 
atam:
— Áne ayttım ǵoy, bul bala qusap aldanbaydı da, — dedi. Biybixan 
balasın tıńlamadı, onıń bawırındaǵı oyınshıqtıń bárin julıp-julıp alıp 
balalarǵa úlestirdi. Kim paroxod, kim mashina menen oynadı da ketti. 
Men de usılay sizlerden jábirlene beretuǵın edim, meniń balam da 
sizlerdiń balalarıńızdan jábirlene berdi ǵoy, — dep balalıǵımızdaǵı biraz 
waqıyalardı esimizge saldı Orazgúl. 
Áne qarań, bizlerdiń tusımızda usınday oyınshıqlar bar ma edi. Tek 
ılaydan dúzetken oyınshıq penen shobıttan soqqan quwırshaqtan basqa 
ne boldı. Onı da Tazaxan oynaydı da otıradı. Meniń de oynaǵım 
keledi. Ber, dep jılasam «tawıqqa shoqıtaman» dep qorqıtadı, — degen 
sózine de bir kúlisip basıldıq.
— Qáydem, házirgi balalarǵa túsinbeymen, úydiń ishi tolǵan oyın-
shıq. Ol waqıtta meniń qızlarım oyınshıqtı qoldan dúzetip oynay 
beretuǵın edi — dedi, atam balalardıń talasqanın jaqtırmay.
— Tazaxan menen Orazgúldiń sol oyınshıqların, 1—2-klasta jazǵan 
dápterlerin jaqınǵa shekem dúwdenge salıp saqlap júrip edim. Anaw 
kúni Azat mektepke shobıt tapsıraman dep alıp ketti me, kórinbeydi, — 
dedi apam qarap otırmay.
— Pay, apa, shobıtqa basqa nárse qapıldı ma, sonı bermegende, 
oynaǵan oyınshıqlarımızdı balalarımızǵa kórseter edik, — dedim men 
dápterime qıynalıp.
— Umıtpasam, ol 1—2-klastaǵı esap, taza jazıw dápterlerim shıǵar 
deymen. Onda muǵallimniń baha qoyǵan qolları bar edi. Birinshi 
sawatımızdı ashqan aǵalarımızdıń túsirgen háriplerin kórer edik. Sol 
muǵallimlerimizdiń bári urısta ólip ketti-aw.
— Júr, ekewmiz tambasına minip qarap kóreyik. Bálkim tap solardı 
áketpegen shıǵar, — dedi Orazgúl maǵan. Ekewmiz qız bolıp uzatılǵan 
góne tamnıń basına shıǵıp, ján-jaqqa kóz tasladıq. Tam dógeregindegi 
tiklengen taza jaylardıń janında úyilgen bir zámber kesek taqlette bolsa 
da, bizler ushın óz dáwirimizdiń eń qımbat bahalısı edi ...
— Ájapa, anań qara, mektepke ekewmizdiń qatnaǵan arba jolımızdıń 
súlderi de qalmaptı. Oho ... ho ... ana aylanıshtan jol salınıptı. «Sasıq 
12 — Ádebiyat, 9-klass

---

178
oy» dıń dál ortasınan izeykesh tartılıptı. Oqıǵan mektebimizdiń ornı da 
bilinbeydi-ǵoy! Pay-pay! Ózlerimiz oqıǵan da dógeregi qanday sulıw edi. 
Shıǵısı nárwan-nárwan aq terekler menen qorshalıp, batısındaǵı úlken 
háwizdiń boyı gújimdey qara tallar menen búrkelgen. Astına teńgedey
kún túspes. Qublası úlken maydanlıq bolıp, onıń arjaǵı Satulla atamnıń 
úlken jayı bolatuǵın edi. Sol maydanlıqta dene shınıqtırıw sabaǵın ót-
kende qasharman oynaytuǵın edik-aw, esiń de me? Bizler menen qo-
sılıp muǵallimlerimiz de oynaydı-aw, — dedi Orazgúl irkilip.
— Seniń sol qasharman oynaǵanda shekeńe Záriypanıń top penen 
urıp ushıp túskenińdi bileseń be?
— Bilemen, júdá juwırǵısh edim ǵo, men tárep hesh waqıtta daw 
bermeydi. Soǵan Záriypanıń ashıwı kelip urdı-ǵoy. Ol ne degen úlken 
qız edi. Ájapa ol waqıttıń muǵallimleri óziniń oqıwshıları menen qosılıp 
oynaytuǵın edi. Men soǵan túsinbey-aq qoydım, sen bileseń be?
— Sebebi, ol waqıttıń oqıwshıları muǵallimleri menen qatar ósken 
qızlar, balalar-ǵoy. Mektep keshlew ashılǵan soń úlkeyip ketse de, 
sawatlanıw ushın 1—2-klasqa kelip oqıp júre bergen. Esińde me sol jılı 
Záriypa úshinshi klasqa ótpey-aq, kúyewge tiyip ketti... Tamnıń basınan 
dúwdendi izlep júrip, kóp nárselerdi sóylesemiz kelip:
— Him... mm... Aytqanday dúwdendi izleyik... Usı jaydıń ishinde 
qanday quwanıshlar, qızıq waqıyalar. Qansha kewilli kúlkiler bolıp edi, 
esińde me? Elmurat aǵamnıń birinshi ret patefon ákelip shertkeni, 
almashayıw — alımshaǵa oynaǵanıń patefonnan qorqıp kishemizdiń talıp 
qalǵanı... Birinshi ret radio sımınıń tartılıwı...