Ádebiyat -klàSLÀr ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan 4-basılımı NÓkis «bilim» 2019 p I k I r b I l d I r I w s h I l e r

AWÍR SÍNAQLAR
(povestten úzindi)
Awıldaǵı ǵarrılardıń: «Jol azabı, gór azabı», dep óz ara aytısıp otır-
ǵanında men ol sózlerdiń shın mánisine hesh túsinbeytuǵın, itibar ber-
meytuǵın hám onshelli qulaq salmaytuǵın edim. Endi oylap qarasam 
olar alıs joldıń barlıq azabın, dártin, awır múshkilin shegip kórgen 
soń shıdamay aytadı eken. Haqıyqatında dúnyada jol azabınday jaman, 
janıma tiyip qorlıǵımdı keltiretuǵın hesh nárse joq, shıǵar deymen. 
Mine búgin Shaxinshahtiń, sháhárinen shıqqanımızǵa sarras segiz ay 
boldı. Aradan kewilsiz báhár menen quyashlı jaz ótip jemisli gúz kirdi. 
Birneshe awıllar menen qalalar, toǵaylar menen tawlar artımızda qalıp 
qoydı. 
Biraq hesh jerde ele Mákkeniń qarası kórinbeydi. Aldımızdan shıq-
qan zıyaratshı hajılardan sorasaq ele Mákkeniń jarı jolına da jetkenińiz 
joq. Ele ushı-qıyırı kórinbeytuǵın sheksiz teńizlerden, ya bolmasa ústi-
nen qus ushpaytuǵın suwsız sahralardan ótesizler dedi. Bunday kewilsiz, 
qorqınıshlı xabardı esitip meniń etim juwlap tóbe shashım tik turadı. 
Aqırı Shiyrin menen meniń jayaw júriwden tabanımız tesilip, dińkemız 
qurıp, kózlerimiz ábden sarǵaydı. Onıń ústine kesh bolıp, bizlerdiń 
belgili jataq jayımız, ıssı awqatımız hám tósek, kórpeshemiz de joq. 
Diywanaday hár úydiń esigine barıp «Mákkege baratırǵan zıyaratshı 
musılmanbız, qudayı qonaq etiń» dep tilenip, telmirip turǵanımız. 
Birewler qabıl etip chay suw berse, ayırımları tońqıldap quwıp jiberedi. 
Bazı bir kúnleri hesh jerde baspana taba almay quw dalada, jawın-
shashınnıń astında qalǵan waqlarımızda bar. Sonday-aq, háptelep, 
aylap ıssı awqattıń qarasın kórmey, kógerip ketken qattı nan menen 
júrek jalǵaw etemiz. Sadaǵası keteyin, qatqan nandı udayına jey berseń 
ishekleriń de tas bolıp, tartılıp qaladı eken. Bul joldıń ayawsız azabı 
mennen de góre Shiyrinniń janına ábden battı. Kútiwsiz bolǵanı ushın 
aǵam onıń shashın alıp tasladı.
Sol kúni Shiyrin shashınan ayrılǵanına sonday ızalanıp yarım túnge 
shekem jer tepsinip jıladı. Oǵan menińde qorlıǵım kelip eriksiz túrde 
kóz jasımdı seldey tóktim. Aqırı Shiyrin ekewimizge dawrıǵı jer jarıp 
atırǵan Mákkeniń ózi de kewilimizge tanıstay, talay ret kórip jalıqqan-
day hám kórki qashıp barlıq sáni álle qashan óshkendey bolıp seziledi.
Jolımız alıslap, dińkemiz qurıp, mazamız qashqan sayın barlıq nárse 
bizlerge jat sezilip atır. Keshe bizler tosınnan bir áwliyeniń ústinen 

---

64
shıqtıq. Onı aylanıp ótiwge soqpaq izlep ján-jaqqa qarasaq kóz ushında 
bul qoyımshılıqqa qaray shubırısıp kiyatırǵan kóp adamnıń qarası 
kórindi. Aǵam: «Tabıttıń aldınan kesip ótiwge bolmaydı, gúnaǵa bata-
mız» dep joldıń shetinde dárriw toqtadı. Adamlar bizge jaqınlaǵan 
sayın tula boyıńdı titiretip, zárreńdi ushıratuǵın zarlanǵan dawıs shıqtı. 
Men qızıqsınıp qayǵılı júriske kóz astınan qarasam olardıń ullıdan-
kishi bári de eki qolı, mushı menen óziniń mańlayına, kókiregine 
urıp: «Shah Xusayin, way Xusayin» dep shuwlasıp, qalay bolsa solay 
qızıl qanǵa boyalıp tula boyın tútip kiyatır. Biraq aǵam aytqan tabıt 
hesh qaysısınıń qolında kórinbedi. Men bul kórinisten seskenip betimdi 
bursam, Shiyrin kózin jumıp aǵamnıń artına jasırınıp atırǵan eken.
«Tiksinbeń, bul «Qızıl baslardıń» Mukárrám ayında Áliy payǵambar-
dıń balası Xuseyinniń húrmetine tutatuǵın háptelik matamı dedi aǵam 
bizlerdiń shorshınǵanımızdı sezip.
Bizler arqalanıp-dorbalanıp qas qarayǵan waqta eki eldiń shegarasın-
daǵı Náwpir dáryanıń jaǵısına keldik. Biraz táshwishtiń tekserispeden 
keyin gúzarshılar júgimizdi qabıl etip kemesine júkledi. Al, jalaqlaǵan 
polceyskiyler soń ózlerimizdi birme-bir, atpa-at shaqırıp kiyimimizdi 
sheshindirip tula boyımızdı kórgennen keyin ǵana gúzarǵa miniwge 
ruqsat qıldı. Sóytip nedáwir waqta dáryadan óttik. Hesh jaqqa bar-
mastan sol jerde jatatuǵın bolıp aǵam júkti ashtı da birden qorqıp 
artına shegindi. Abaysızda tastan Shiyrinniń ústine jıgılıp qalayın dep 
edi. Men hayran bolıp júkti qarasam, qarańǵıda onıń ishinen 12 — 13 
jaslar shamasındaǵı bir bala shıqtı. Bul tań qalarlıq waqıyaǵa menıńde, 
Shiyrinniń de úreyimiz ushıp, tobe shashımız tik turdı. Ol balanıń 
iyeginde janı bolǵan menen awzınan shıǵar úni joq. Tula boyı qaltırap, 
shın qara kózleri shoq juldızdıń sıńarınday janıp baratır. Jas júreginiń 
dúrsildisi saattıń mayatnigindey ses beredi. Ol anadan tuwǵanday qıp 
jalańash, tek putında qarıstay látte kórinedi.
Aǵam onnan: « — Hey, netken balasań. Biziń júktiń arasında ne qılıp 
júrseń, urımısań, ya qashqınshımısań?» — dep soradı.
Biytanıs bala birden ne derin bilmey, jılamsırap, tutlıǵıp qaldı. Ol 
qaltıraǵan kishkentay, názik qolların kókiregine qısıp jalınıshlı túri 
menen aǵamnıń ayaǵına jıǵıldı. Gúńelektey gúńirenip bir nárselerdi 
bıldırladı. 
Usı waqta men onıń qaq mańlayı menen jawırınında aydıń jaqtısına 
jarq etip sáwlelengen bes tiyinlıq baqırday tamǵasın kórdim. Dárriw ol 

---

65
meniń tınıshsız oyımdı, qanday da bir sırlı waqıyanıń awır sumlıǵına 
alıp ketti....
— Sen jógishilik etip maǵan jalınba, — jalbarma, ádep jónińdi ayt. 
Bolmasa házir policeyskiydi shaqırtıp uslataman. Sóyle, usınsha-
ma tintiwden, tekseriwden qolǵa túspey qalayınsha biziń júkke jası-
rındıń? — Aǵam balaǵa qaray jekirinip abay etti. Músápir bala sestin 
de shıǵarmastan jılap jiberdi de; — jer bawırlap qabırshaqlı qurǵaq erni 
menen aǵamnıń iflas gewishinen qayta-qayta súydi. Bizler Hajıǵa bara-
tırmız.
Ele kim bilsin, ol bala qanday táǵdir menen biziń júkke jasırınıp, 
basqa elge qashıp ketiwge májbúr boldı? Meniń ol balaǵa rehimim 
kelip, janım ashıp aǵamnıń ayawsız ǵázebine qalǵanımdı bilsemde 
dárriw araǵa túsiwge májbúr boldım:
— Aǵa, bereket tabıń, meni sókseńiz de meni ursańız da sol balaǵa 
azap bermeń, tiymeń, onıń ozi jetim, jalǵızǵa uqsaydı. Onı júdá ayap 
turman, azanǵa shekem ózi menen birge jatıp túp-dáregin, barlıq sırın 
bileyin dedim jalınıshlı túrde. 
Agám túnnen de beter túnerip maǵan ashıwlı kózlerin tikti de:
— Haq kewili menen hajıǵa baratırǵan musılmannıń qudanıń aldında 
shigittey gúnası, qıyalday ótirigi, heshqanday qıyanetshiligi bolmawı kerek 
balam. Sonıń ushın biz bul balanı házir jasırsaq bilegóre gúnaǵa batıp 
qıyamet qayımda onıń sazayın shegemiz hám etken zıyaratımızda qabıl 
bolmaydı dedi sózlerin nıgaytıp.
Men endi aǵama qarsı ne aytarımdı bilmey lal bolıp qaldım. Ol 
bala bolsa meniń qáwenderlik, ǵamxorlıq háreketimdi kórip, miyirmanlıq 
súyew sózlerimdi esitip úmitgóy kózlerin maǵan tikti. Tap shamshıraqtay 
janǵan bul eki qarashıq meniń tula boyımdı titiretip, sheshiwshi sóz 
aytıwǵa — haqıyqat kepillik etiwge shaqırdı. Birden júregimdi kernegen 
ıza otına shıday almay: Eger bul balanı policeyskiyge uslap berseń men 
ózimdi tap mına dáryaǵa ataman. Aqır ol menińdey bala ǵoy, qańǵıp 
júrgen biyshara ǵoy! — dep jılap jiberdim.
Meniń sońgı sózlerim aǵama qatań tásir etkendey, ol otırǵan jerinde 
sazarıp qattı da qaldı. Kózleri alarıp, qas kirpigi tikendey shanshıldı. 
Betiniń bulshıq etleri shabaqtay shapshıp, tula boyı qaltırap ketti. Men 
kóz astınan onıń keskinlesken jaǵdayına qarap eriksiz hám kúshsiz 
háreketin sezip otırdım, al meniń sózimniń baǵdarına túsingen biytanıs 
bala bolsa qanatı jetilgen palapanday birden dúrlep ushıp janıma 
keldi de: — qamıstay qolları menen moynımnan qushaqlap bet-awzımdı, 
5 — Ádebiyat, 9-klass

---

66
kóylegimdi kóz-jasına juwdı. Onıń dúrsildep soqqan quwanıshlı júregi 
qanalas besiktey ekewmizdi qosa terbetti. Al onıń laplaǵan qızǵın 
lebi bolsa sharshaǵan denemdi qamırday bosatıp tunjıraǵan kewilimdi 
ábden eljiretip jiberdi. Ol meni usı qushaqlawdan tap tań atqansha 
sirá jazdırmadı hám kún shıqqansha tap sahranıń búlbúlindey sayrap 
óz omirin bayan eti. Bizlerdiń balalıq kewilimiz birge tolqıp, qızǵın 
júregimiz birge soqtı. Shoqtay janǵan kózlerimiz juldızlarǵa jarısıp 
birge kúldi. Áyyemgi arab jeri bizlerge jumsaq tósek bolıp, kógis aspan 
egizdiń anasınday ekewmizdi de qosa qımtadı.
Men ol balanıń jaǵımlı, jumsaq tiline túsinbesem de qızǵın erniniń 
qıbırlısı menen súykimli júzinde túr bergen sırlarǵa tolqıǵan júreginiń 
únine, ashıq mańlayı menen judırıqtay jawırınına basılǵan qullıq tam-
ǵanıń qayǵılı sırına kirli denemdi seldey juwǵan kóz jasına sózsiz 
túsindim. Olar maǵan jeti jasınan áke-sheshesinen ayrılıp jetim qalgan 
kurd* balası Baxramnıń ayanıshlı turmısın, kisi esiginde telmirgen 
tragediyalıq táǵdirin, on úsh jasta ómirlik qul bolıp kómir kániniń 
quyısına túskenin izbe-iz elesletip máńgige esimde qaldırdım.
Azan menen aǵama bir túnniń ishinde ap tuwısqan-tatıw bolıp 
qalǵan Baxram tuwralı esitkenimniń bárinde qaldırmay ayttım. Hám 
onı quwǵınnan, tutqınnan qutqarıp ózimiz benen birge alıp keteyik 
dep jalındım. Aǵam adırayǵan kózlerin maǵan tigip kirpik qaqpastan 
lal boldı da qarap qaldı. Biraq, men onnan ózimniń jalınıshlı hám de 
talapker, úmitgóy názerimdi alıp sirá taysalmadım. Aǵam meniń she-
shiwshi oyıma, qaysarlıǵıma ózinshe túsingendey suwıq demin alip awır 
gúrsindi de, meyli jolǵa shıǵa beriń dedi.
Quwanǵanım sonshelli birden aǵamnıń moynınan qushaqlap onıń dus 
kelgen jerinen súygim keldi. Biraq jaǵadaǵı jat adamlar menen jalaqlasıp 
júrgen policeyskiylerden uyaldım hám qáwipsindim. Sebebi, Mekkege 
zıyaratlap baratırǵan adamlar úyindegidey erkelenip sebepsiz súyise ber-
meydi eken. Sonda da óz ishimnen aǵama júdá ırza bolıp oǵan mıń-
mıń mártebe raxmet ayttım. 
Bizler júrip kettik. Baxramnıń gáwharday janǵan quwanıshlı kózleri 
jańa shıqqan kún menen shaǵılısıp kiyatır. Ol ózin anadan jańa tuwıl-
ǵanday júdá baxıtlı, erkin sezbekte. 
Bir waqları tosattan Shiyrinniń «Totı qusı» dárya betten ushıp kelip 
ústimizde azǵantay pál-pállep júrdi de keyin birdeygidey onıń iynine 
*Kurd 
— xalıqtıń atı

---

67
qondı. Bul palapan totı qustı jolda Shiyringe uslap alıp bergen edim, 
onı saqlap kiyatırmız.
Posqınshı ciganlarday arqalanıp baratırmız. Ádette, aldımızdan shıq-
qan zıyaratshılardıń aytqanları durıs eken. Bizler jáne de úsh ayday 
jol júrip bir ushan teńizdiń jaǵasına keldik. Aǵam orazanı tutqan 
túni paroxodqa minip bul teńizdiń qızǵısh túsli suwında júze basladıq. 
Sóytip áyne orazanıń haytı kúni azanda dawrıǵı jer jarǵan Muham-
medtiń tuwǵan jeri — Mekkege jettik. Aǵam janındaǵı joldasları menen 
hayt namaz oqıw ushın bizlerdi sırtta qaldırıp káramatlı saray bolǵan-
Kaabaǵa kirdi. Bizler úshewmiz ájayıp binanıń aldında qalıp qoydıq.
Sonsha jerden azap shegip qıynalıp kelgensoń hesh bolmasa bul 
saraydıń ishin kóriwge, zıyaratshılardıń qanday názir etip ne isleytuǵının 
biliwge menińde kózim qızıp qumar ettim.
Sóytip ne qılarımdı bilmey ar-sar bolıp turǵanımda álle qaydan qası-
mızǵa aq sálleli, ayrıqsha appaq kiyingen úsh bala keldi. Olar meniń 
janımda turǵan Shiyringe qarap: — Sen de Kaabaǵa kirmekshimiseń, óy-
tip qızlardı kirgizeme eken? — dedi úshewi de, bir awızdan tańlanǵan 
túrde.
— Joq, ol Kaabaǵa kirmeydi. Al, meniń ózim kirejaq edim. Biraq, 
sizlerdiń ústińizdegidey ayrıqsha kiyimlerdi qayaqtan aladı hám Kaabaǵa 
kiriw ushın ne islew kerek ekenin bilmey turıppan dedim.
Olardıń birewi oylanıp turdı da názir pulıń bolsa men hámmesinde 
kórsetemen hám úyretemen dedi.
Men lal bolıp qaldım. Óytkeni qasımda qara tiyinimda joq edi. 
Uyalǵanım, qısınǵanım sonshelli, birden eki betim ottay janıp, kózimniń 
aldı tınıp ketti. Zárre yadıma Shiyrinniń dáryaǵa taslaǵan altını tústi. 
Ókinishim ishime sıymay baratır. 
Biraq, házir ol altınnan maǵan ne payda... Meni tereń oydan, 
qolaysız jaǵdaydan Baxram shıǵardı. Ol muttasıl tiliniń astında saqlap 
júrgen altın pulın shıǵarıp: Má dostım, sen Kaabanı kórip shıǵa ǵoy 
dedi. 
Aradan kóp waqıt ótpey-aq, mende dinniń qatań tártibine muwapıq 
shashımdı, tırnaqlarımdı aldırıp, monshaǵa túsip, aq sálle menen appaq 
kiyim kiyip Kaabanıń bosaǵasınan atladım.