|
ÁJINIYAZ
(romannan úzindi)
* * *
Kún ullı sáske waqtı. Ájiniyaz otawda bir ózi aqshamǵı hádiyselerdi
bir-bir kózden ótkerip otır. Jas jigit júzi qubılıp, gá jımıyadı, gá álle
nemege kewili irenjip, ajarı quwarıp, surlanıp ketedi. Oy tolqını jas ba-
lanı terbetedi.
Aqshamǵı biydiń awılınan kúyewlep qız alıp kiyatırǵan Xalmurat
baydıń arbasına topılǵan baspashı «yawmıtlar», Erjan, Tawmurat, Áji-
niyaz, Pirim, Ázbergenler edi. Tawıqtıń ortańǵı shaqırımında Erjan
menen Ayzadanı Shomanay begligine qaray atlandırıp qayttı. Ákesi
bunnan biyxabar bolıw kerek. Esite qoysa bir urısıwı bar. Oǵan balada
moyınsınıp, táwekel kemesine asılıp otır.
Esikten Elmurat axun kirip keldi. Ustazına kózi túsiwden Ájiniyaz
qol qawsırıp, órre turdı. Tósek saldı. Axun úydıń amanlıǵına duwa
oqıdı. Shákirtiniń salamatlıǵın soradı.
Ájiniyaz ustazı Elmurat axunnıń kelbetine ara-tura kóziniń qıyıǵın
salıp otır. Eti semip, kózleriniń nurı aqquwaq tartıp, betiniń almasında,
41
urtında ájim sızıqları ayqush-uyqısh bolıp baratır eken. «Ustazım qar-
tayıptı-aw!» dedi ishinen.
— Jańa sizge barıp, sabaq alıp qaytayın dep otır edim — dedi shákirt.
— Háy, bizdegi bar gáwhardı sarqıp aldıń ǵoy. Násiyb etsin balam!
Endi esitken, sezgen ilim-óner bolmasa, bar ilimimdi berdim, sizge
balam! Endi sol hasıldı qalay jumsayman deseń, erik ózińde...
Ustazdıń shákirtke artqan bul úlken úmitin ziyrek zeyinli bala da
túsinip, «qullıq ata!» dep ornınan turıp otırdı. Júzi qápelimde borlattay
dónip ketti. Quwanısh epkininen júregi de ájeptáwir soqtı. Bul, —
ustaz aldındaǵı ádepli shákirttiń alǵısqa miyasar bolǵan waqıttaǵı júrek
tolqıwı edi.
— Bilimniń saǵası joqarı jaqta, balam! — dedi axun salmaqlı sóylep.
–Awa. Xiywada, Buxarada, Samarqandta... Nawayı, Fizulı, Bedillerden
kóp bilim alasań. Onnan arı ketseń Jámiydiń sátirleri, Hafizdıń al-
mastay ǵázzelleri, Saadiydiń hikmetleri, Omar Hayyamnıń tamasha ru-
bayıları, Ábiw Rudakiydiń, Ábiw Ibn Sina menen Ál Beruniydiń ilimiy
taǵliymatları. Sizdi jeti qat álemge tanıs qıla beredi... Biraq, medresege
barmasań, Bozatawda otırıp Jámiy, Saadiylerdi oqıp túsine qoyarma
ekenseń? Baǵana ayttım ǵoy. Kitap ǵáziynesi, ilim bulaǵı, — úsh tilde:
arab, parsı, túrk tillerinde. Bul tillerdi úyrenbey, ótken danıshpanlardıń
ǵáziynesin asha almassań, balam! Meni ustaz dep sıylasań, bergen keńe-
simdi tárk etpeseń, Xiywa ya Buxaranıń medresesine barıp, bir-eki jıl
tálim alıp qayt. Ilimdi suwday ishken neshe mudarrisler sonda, Iraniy,
arabiy, túrkey shayırlardıń ne qıylı «diywanları» sonda, medresede ba-
lam. Barsań pátiya bereyin!
— Aǵam menen bir oylasayın ata.
— Ákeńiz benen oylasılǵan. Maqullasqanbız...
Axun jımıyıp kúldi. Ájiniyazdıń kózi jarq etip, eki qolın kókiregine
qawsırdı.
— Qullıq ata, qullıq!
— Jay qolıńdı! — Elmurat axun shákirtine duǵa etti, — keter aldında
xabarlas.
— Ájep!
— Qaytaman onda.
Axun ornınan qozǵala bergende shákirt ornınan ushıp turıp,
gewishin aldına ákelip qoydı da, hasanı qolına uslattı...
42
* * *
Balanıń kóz aldınan Xiywa, Buxaranıń aspan menen talasqan naǵıslı
biyik medreseleri saǵımlanıp ótip tur. Maqtımqulınıń qol jazbalarına kóz
juwırttı. Túrkmenniń ullı alımı da sonda oqıǵan. Men de...
Usı waqıtta jas jigittiń júregine álle qanday bir ıshqı sezimi shay-
palıp ketti. Xiywaǵa baraman dep ustazına wáde etip saldı. Xanzadanı
qáytedi: «Meni taslap qayda barasań», dep kózi móltildep qız qarsı
aldına kelip tura qaldı. Sol qızdan túsken ushqın júreginde ǵıjlap tur.
Esine alǵan sayın ıshqı otı lawlap, jigitti elitip biyhal etip baratır.
Qurbanáliy.. Joq, joq jatqa kózi qıyǵısı kelmeydi. Sol qız salǵan ıshqı,
qoz júregi menen qosa pitip, etine erisip ketkendey...
Íshqı hámiri menen qolına alǵan qálemi aq qaǵaz betine muhabbat
sherin tóge berdi.
Kózime kórindi begler bir janan,
Shiyrin janım otqa jaqtı da ketti.
Yalǵan joq, bu sózde, aǵalar inan,
Mıń jılwa naz benen baqtı da ketti.
Uyqıdan oyanıp, kórsem bir janan,
Kirpigi oq kibi, qasları kaman,
Aqılımdı ketirdim kórgen sol zaman,
Maǵan bir awır júk arttı da ketti...
Jazıwǵa erinbese, qızdıń táriypi-sózi tawsılajaq emes. «Bul bolmas!»,
dedi. «Sálemnama jollaw kerek»...
Jigit Maqtımqulını qolına alıp, úlgi izledi. Usı maqul bolar...
Ílǵal etip, biraz jerden jol asıp,
Keshletip ǵaybana elińe keldim,
Seniń ıshqı otıń, lawlap ulasıp,
Labte palıń, shiyrin tilińe keldim.
Násip aydap keldim tánhá ózińe,
Qálem qaslı, totıyaday kózińe,
Jıllı juwap qaytarar dep sózime,
Úmit arzıw menen janıńa keldim.
Ájiniyaz qaǵazdı eki búklep, kisesine saldı da, baydıń awılına júriw
ushın kiyine basladı.
43
Inisi Shaniyaz kirip keldi.
— Ájaǵa, seni atam shaqırıp atır.
— Házir baraman, — dep Ájiniyaz shapanın iynine jelbegey salıp,
úlken úyge kirip bardı.
Qosıbay tórde kitap ashıp otır eken. Nurjamal qazan oshaq jaqta
qap jamap otır. Sálem berip kirgen balasınıń kelbetine jalt qaradı. Áke-
siniń kóziniń nurı salqın. Sheshesi de uwayımlı kisiniń pishiminde.
Kewilsiz aldındaǵı xızmetinde ıqlassız islep otır. Ájiniyaz oń japsarǵa
barıp otırdı.
Qosıbay balasınıń qas-qabaǵınan, ajarınan álle qanday bir nárseniń
sezigin tapqısı kelip, sınshıl kózlerin qadap otır.
— Balam, ótken aqsham qayda boldıń? Tań atqanda kelip jattıń ǵoy...
— Qıdırdıq aǵa, biymezgil qayttım.
— Amanlıq qıdırıspa ma edi?
Tap usı jerde Ájiniyaz ushın Nurjamal bolsa ketti. Baǵanadan
beri Qosıbaydıń erjetken balasına bergen sorawın jónsız kórip otırǵan
ol, Ájiniyaz aǵasına qattı sóz aytıp salama dep qáweterlenip otır edi.
Qosıbayǵa kiyligip sóyledi:
— Balańdı qashanǵı baylap qoyasań? Shúkir jigit bolıp kiyatır.
«Biymezgil nege keldiń?» dewge qız emes. Erkek bala... Mereke-meyliske
barǵan shıǵar.
Qosıbay ejeskennen nátiyje shıqpaytuǵının sezdi de, gáptiń ushın
basqa jaqqa burdı.
— Erjannıń qarındasın uzatıp baratırǵanda bir topar adamlar talap,
alıp qashıptı ǵoy. Onı esittiń be?
— Esitpedim aǵa! Kim uzatıp alıp baratır eken? — Ózine qayta soraw
berdi. Qosıbay ızalı túrde ishinen: «Sen aman emesseń ǵoy!» dep teris
qaradı. Bir-birin bir maydan qas-qabaq penen baǵısıp otırdı. Ákesi taǵı
jańaǵı gápke ushqının shıgardı. — Búgin ustazıń keldi me?
— Kelip ketti.
Balasına gúna taǵa almaǵan sóń, pák júzine qarap otırıp: «Keterde
irenjitpeyin!» degen Qosıbaydıń júreginde atalıq rehim payda boldı.
— Balam!
Men aqılsızlıq etip jasımda medreselerge túse almadım. Námentay
molla bul kúni awılda da kóp. Awıldıń mektebin tawıstıń. Endi Xiywa-
ǵa barıp, oqıp qaytsań qáytedi. Ustazıń menen ekewimiz usılay oylasıp
edik.
44
Ájiniyaz ákesiniń Xiywaǵa jiberiwdegi maqset-miyzamın jana túsindi.
Ol eldi qıymay qansha tawlansa da ákesiniń oqıwǵa alań bolsın dep
alısqa jiberip atırǵan oyın túsinip, «awılda tartıs, daw-jánjeldiń arasında
óskennen, ilim alǵanda abzal ǵoy!» degen atanıń keńesin maqul kórdi.
— Boladı aǵa! Oqıyın. Xiywaǵa ma, Buxaraǵa ma?
— Házirshe jaqın jer — Xiywa maqul bolar.
Nurjamal, «nege kelisim berdiń!» degendey, balasına odırayıp qaradı.
Onnan soń erine bir alarıp qarap, gúbirlenip tońqıldadı:
— Qarshaday balanı ata-ana bilmeytuǵın jitirim bir jurtqa jiberip...
Bas awırıp, baltır sızları bar... Xiywaǵa atlı ketkende yarım aylıq jol.
Ájiniyaz kúle shıray berip, jımıydı.
— Qoy apa! Quday miynet bereyin dese, úydegi barma, dúzdegi
barma. Jórgekke salıp saqlaǵanda tappay ma! Ustazımnan pátiya alıp
qoydım. Barayın!
Do'stlaringiz bilan baham: | 
