|
M avzuga doir chizgi
O loy m alikasiga to ‘n yopgan general
«Malika boshini quyi solgancha shamdek qotib turar edi.
Skobelev uning yoniga kelib qo'lini uzatdi. Malika kutilmagan
salomdan dovdirab qoldi, lekin tezda o'zini qo'lga olib, qirgizchalab
nim alam idir dedi. Skobelev esa tilmochga qarab dedi:
210
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
Dodxohga ayting. Men uni sihat-salomat ko‘rganimdan
xursandman. Men uning dono hokimligi haqida k o ‘p eshitganman.
Q o‘shni xonlar hurm at-e’tibori kattaligini ham bilaman. Aminmanki,
u dushmanga qarshilik ko‘rsatish befoyda ekanligini yaxshi tushunadi
va Oloyning ko‘chmanchi aholisini tinchlikka unday oladi. Unga
yana shuni ham aytingki, u ona sifatida o ‘z o ‘g ‘illari bilan faxrlanishi
mumkin. U yana shuni bilsinki, ruslar jasur dushmanlarini hurmat
qiladilar. Agar u o ‘z o ‘g ‘illarini Oloyga qaytishga ko ‘ndirsa, men
ulami botirlar sifatida mukofotlayman. Endi esa men dodxohni
dasturxonimga taklif qilaman.
Generalning b u y ru g i bilan uning oldiga noz-ne’matlar tog‘dek
uyulgan katta patnis keltirildi. Ziyofatdan so‘ng esa Skobelev o ‘z
qo‘li bilan malikaning yelkasiga zarrin to ‘n yopdi».
(«Turkiston istilosi (harbiy tarixdan hikoyalar)».
Tuzuvchi K.K.Abaza, Sankt-Peterburg. 1902 yil, 245-251-betlar)
Tarixda shunday ulug‘ bobo va ajdodlar borki, ular o ‘z faoliyati
bilan milliy qahramonlarga aylangan. To‘maris, Shiroq, Spitamen,
Alpomish, Manas, G o‘ro ‘g ‘li va boshqalar shular jumlasidandir.
0 ‘zbek, qirg‘iz, tojik, qozoq, turkman kabi 0 ‘rta Osiyo xalqlari o ‘z
ozodliklari yo‘lida kurashgan jasur farzandlarini qo‘shiq-o‘lanlarda,
dostonu rivoyatlarda kuylab, nomlarini ulug‘lab abadiyatga daxldor
qilganlar. «Oloy malikasi» nomi ostida dovm g‘ qozongan Qurbonjon
Mamat qizi ham ana shunday qahramon siymolardan biridir. 0 ‘zbek
va q irg iz xalqlarining milliy-ozodlik kurashi tarixiga porloq sahifalar
bitgan bu ayol ikki qon-qardosh elning farzandidir.
1811 yili 0 ‘sh shahrining kunchiqar tarafida joylashgan Modi
q ishlogida cho‘pon oilasida dunyoga kelgan Qurbonjon go‘zal va
oqila qiz bo ‘lgan. Yoshligidanoq mustaqil fikri, metin irodasi va
tadbirkorligi bilan hamqishloqparini hayratga solgan. Qurbonjon
keyinchalik Andijon hokimi Olimbekning nazariga tushadi va uning
rafiqasi b o iad i. 1833 yili Olimbek uni Q o‘qon saroyiga olib kelib,
malika Nodirabegimga tanishtiradi. Q o‘qon lashkarining zarbdor
kuchi b o im ish Farg'ona navkarlarining taniqli sarkardasi Olimbek
saroyda katta obro‘-e’tiborga ega bo ig a n i uchun uning rafiqasiga
ham katta izzat-ikrom koisatiladi. U Q o‘qon xoni, uning amaldorlari,
saroy hayoti bilan yaqindan tanishadi. Mashhur o ‘zbek shoiralari
Nodirabegim, Uvaysiy va boshqalaming ta’sirida uning dunyoqarashi
shakllanadi.
Bu q irg iz ayoli eri Olimbek kabi ot chopish, o ‘q otish, qilich-
bozlik sohasida yigitlami hayratda qoldirar edi. Qurbonjon Andijonni
idora etish ishlarida eriga yaqin ko‘makdosh b o iad i.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Olimbek rafiqasining aql-zakovatiga tan berib ko‘p masalalarda
u bilan kengashadigan, ko'pincha esa uning izmi bilan ish tutadigan
bo‘lib qoladi. Qurbonjon to ’rt o'g 'iln ing onasi b o iad i.
Andijon hukmdori go'zal, oqila va jasur xotiniga doimo hurmat
bilan qarashi sababli u viloyatni o ‘z holieha tasarruf etar, xonlar esa
uning ishlariga aralashishdan hayiqishardi. Q o‘qon xoni Mallaxon
so'nggi vaqtlarda Andijon begiga o'chakishib qoladi. Buni sezgan
Olimbek hamfikrlari bilan til biriktirib, 1862 yilda O 'rdaga bostirib
kiradi va o ‘z q o ii bilan Mallaxonni bo'g'izlab tashlaydi, taxtga esa
Shomurodni o'tqazib, Andijonga qaytadi. «Uch kun xon b o isa m
bu dunyodan bearmon ketardim», deb orzu qilgan Shomurodxon
maqsadiga erishdi. Uch kun emas, balki yetti kun podshohlik qildi.
1863 yili Olimbek ham g'anim lar fitnasining qurboni b o iad i.
Tul qolgan Qurbonjon eri o'rnida hokim b o iib qoladi. Lekin
ko‘p o'tm ay fitnayu fasod, fisqu fujur uyasi b o ig a n kiborlar
dunyosidan ko‘ngli qolgan bu ayol farzandlarini olib ona yurtiga
ketib qoladi va «Oloy malikasi» deb dovrug‘ chiqaradi. Yettisuvdan,
hatto Xitoy chegarasidan ham qirg'izlar uning oldiga kelib maslahat
so'raydigan b o iib qoladilar. Buxoro amiri Muzaffar Kurbonjon
oyim aqliga, dilbarligiga qoyil qolgan edi. Muhimi, Qurbonjondagi
sarkardadek inardlik va dadillikni, siyosatchiga xos ehtiyotkorlikni
u bilan 0 ‘shda uchrashganida tan olgan edi. U Oloy malikasini
o ‘ziga ittifoqchi qilish payiga tushadi.
-
Biz sizga dodxoh y o rlig in i tuhfa e tu rm iz - deydi amir suh-
bat oxirida, - inshoolloh, sizdek jasur muslima muzaffar islom bay-
rog‘ini dadil ko‘taradi.
Saroy amaldorlari, shayxulislom. qozikalon va boshqa ulamolar
hayrat ila yoqa ushlashdi. Zaifaga dodxoh martabasini berish
mumkinmi? Shariatda bonni shunga o ‘xshash voqea? Dini islom
markazi Buxoro hukmdorining o'zi nahot bu ishga imzo chekdi?
Q o'qon taxtini egallagan Xudoyorxon esa butun Oloy vodiysiga
Qurbonjon dodxoh - hokim qilib tayinlangani haqidagi farmonga
muhr bosdi. Shunday qilib. 1865 yilda Buxoro amiri bilan Q o '
qon xoni tarixda birinchi marta ayol kishiga sarkarda unvonini
berdilar.
Q o'qon xoni zulmi va behisob o g 'ir soliqlaridan bezor bo'lgan
xalq 1873 yili qo'zg'alon ko'taradi, Qurbonjon dodxohning farzand-
lari Abdullabek, Mahmudbek. Hasan va Botir ham qo'zg'alonchilar
tarafida boidilar. Xudoyorxon qo'zg'alonchilardan yengilib, tang
ahvolga tushib general Kaufmandan yordam so'raydi. Buxoro, Xiva
xonliklarini o'ziga bo'ysundirib, endi Farg'onaga ko'z tikkan Kauf
212
www.ziyouz.com kutubxonasi
man bundan foydalanib Q o‘qonni zabt etish uchun M.D.Skobelcvni
yuboradi. Qurbonjon dodxoh va uning to'n g 'ich o ‘g ‘li Abdullabek
qo‘zg'alonchilar tarafida turib, jasorat ko'rsatadi. 0 ‘shanda o ‘zbek,
qirg'iz yigitlari ular boshchiligida bosqinchilarga ko'p talafot
yetkazishadi. Bu haqda fon Kaufman shunday yozgan edi: «Ruslar
hali 0 ‘rta Osiyoda hech qachon bunday uzoq va qattiq qarshilikka
uuch kelmagan edilar. Biz birinchi marta matonatli jangchilar
bilan to ‘qnashdik va mahalliy xonliklar hukmdorlariga nisbatan
aholiga qarshi kurashish naqadar mushkul ekanligini his etdik». Ish
shu darajaga borib yetdiki, mashhur general Skobelev oloyliklar
qarshiligini yenga olmasligiga ko'zi yetib shaxsan Qurbonjon
dodxoh bilan muzokara olib borishga majbur bo‘ldi. O 'zaro qonli
urushni to'xtatish haqidagi muzokaralardan so‘ng Skobelev, yuqori
da aytilganidek, o ‘z qo'li bilan Qurbonjon dodxohning yelkasiga
zarb o fto 'n yopdi. Rus qo‘mondonligi uni general sifatida tan oldi.
0 ‘zbek va qirg‘iz yigitlarining jangovarligiga qoyil qolgan ms
zobiti, oMkashunos K.Abaza shunday yozgan edi: «Biz, deyishadi
qirg'izlar, - Chingizxon bilan dunyoning yannisini egallaganlar
avlodimiz. Bizlarga past nazarda bo‘lmanglar. Chingizxon qonunlari
va odatlari bizda amalda. Xullas, biz o'zbeklarmiz. Bundan ortiq
nima kerak?».
Do'stlaringiz bilan baham: | 
