O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Sodiqov H
K.o‘rsatilgan dissertasiya, 130-bet.
: 
Бартольд В.В.
Задачи русского востоковедения в Туркестане. Петро­
град, 1915, стр. 17.
30 ‘zR MDA, 394-jam g‘arma, 1-ro‘yxat, 143-ish, 19-varaq.
410
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Turkiston tarixi k o ‘plab rus olimlari nomini jahonga tanitdi. 
Masalan, Samarqand viloyat boshqarmasi xodimi V.L. Vyatkin 
nomini jahonga mashhur etgan narsa ham Samarqand obidalari b o ‘ldi. 
Havaskor o ‘lkashunos V. L. Vyatkin 1908-1909 yillarda Obirahmat 
arig‘i yaqinidagi Poyi rasad tepaligida qazuv ishlarini olib bordi. 
Unga Shayboniyxon madrasasining mudarrisi Abu Said mahsum 
yaqindan yordamlashdi. Bu o ‘zbek olimi, professor N. I. Veselovskiy 
ta ’biri bilan aytganda, «musulmon adabiyotining zo‘r bilimdoni» 
edi. U Qurbonjon dodxoh arxivini tartibga solish vaqtida qiziq bir 
xujjatga ko‘zi tushgan va uni Vyatkinga bergan. Ana shu hujjat 
unga bevosita qazuv ishlarini boshlashga muhim bir turtki bo‘lgani 
haqida Vyatkinning o ‘zi bunday degan: «Poytaxt Samarqandda 
Mirzo U lug‘bek tarafidan bino etilgan rasadxona ko‘pgina musulmon 
adib va muarrixlari tarafidan muttasil zikr etilardi. Xususan, Mirzo 
Zahiriddin Muhammad Bobur o ‘zining mashhur «Bobumoma» 
kitobida rasadxonaning turish joyini taxmin qilib ko‘rsatgan edi. 
Shunday bo‘lsa-da, bunday ahamiyatli va azim bir binoning manzili 
ushbu vaqtgacha m a’lum emasdi....Rasadxonaning o ‘mini topib 
ochmoqqa maning q o iim g a tushgan bir vaqfnoma sabab b o ‘ldiki, 
mazkur vaqfnoma bundan 250 yil avval yozilgan». 0 ‘zbek ziyolisi 
Abu Said maxdumning bu kashfiyotdagi xizmatini ruslaming o ‘zi tan 
olishgan. 0 ‘rta va Sharqiy Osiyoni tarixiy, arxeologik, lingvistik va 
etnografikj ihatdan o ‘rganuvchi Rossiya qoin itasi uni 100 rubl pul bilan 
taqdirladi1. Mustamlaka Turkiston sharoitida o ‘z eli tarixi, madaniyati 
va fani jonkuyari, vatanparvarlar ham bo‘ldi. Ular 0 ‘rta Osiyo tarixi, 
ilm-madaniyati va betakror obidalarini keng jamoatchilikka tanitish 
va ulami kelgusi avlodlar uchun saqlab qolish yo‘lida fidokorlik 
ko‘rsatdilar. Turkiston, Rossiya va umumjahon ko‘rgazmalarida ham 
o ‘z kolleksiyalari bilan qatnashdilar. Toshkentda 1890 yilda Turkiston 
fani, sanoati va qishloq x o ‘jaligining 25 yillik yubileyi ko‘rgazmasi 
ochilganda ana shunday mahalliy oikashunoslardan Akrom polvon 
Asqarov o ‘zi to ‘plagan eksponatlami namoyish qildi2. Ham tijoratchi, 
ham ilm-fan fidoyisi b o ‘lganlardan yana biri Mirza Abdulla Buxoriy 
(1893 yili vafot etgan) kasbkori b o ‘yicha ikkinchi toifali savdogar 
va mahalliy ipak, jun hamda ip-gazlama fabrikasining xo‘jayini 
edi. 1878 yili u Toshkentda ko‘rgazma tashkil etishda ishtirok etdi. 
K o‘rgazmaga xonatlas, turli rangdagi ayollar bosh kiyimi va har 
xil ro‘mollardan iborat kolleksiya taqdim qiladi. Mirza Abdulla
1 Известия Русского Комитета, 1910, № 10, стр. 9.
2 
Sodiqova N.
Madaniy yodgorliklar xazinasi. Toshkent, 1981,51 -bet.
411
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

savdogar Muhammad Shokir bilan birga «Ipak buyumlari ishlab 
chiqarishni ancha takomillashtirgani va kengaytirgani» uchun oltin 
nishonga sazovor bo‘lgan. 1886 yili Turkiston ko‘rgazmasida, 1887 
yili Xarkov qishloq xo‘jalik ko‘rgazmasida qatnashdi. U keltirgan 
ipak mahsulotlar tomoshabinlar diqqatini o ‘ziga jalb etgan. U tezda 
sotilib ketgan ana shu gazmollari uchun mukofot olgan edi. Mirza 
Abdulla N.I.Veselovskiy bilan ham aloqada b o ig an . N.I.Veselovskiy 
Mirza Abdulla kolleksiyalarini ko'rib chiqib, undan 1202 buyum, shu 
jum ladan, 11 tilla va 77 kumush tanga, 951 dona chaqa, 18 ta muhr, 
odamlar, hayvonlar tasviri tushirilgan 6 ta tosh sotib olgan1.
N.I.Veselovskiy bilan tanishib, hamsuhbat boTishi, shuningdek, 
Afrosiyob qazilmalarini borib ko'rishi Mirza Buxoriyda yodgorliklar 
to'plash faoliyatini yanada kuchaytirgan. Natijada u qadimgi 
narsalaming ilmiy ahamiyatini tushunishga harakat qilibgina qolmay, 
rus fani va madaniyati yutuqlari bilan yaqindan tanishishga ham 
intildi. 0 ‘z tashabbusi bilan Moskva va Peterburgga sayohat qildi: 
Kremlda bo‘ldi, Tretyakov galereyasini borib ko'rdi.
Mirza Abdulla Buxoriy to'plagan moddiy madaniyat yodgor- 
liklaridan ko'pchiligi Sankt-Peterburgdagi Ermitaj va Arxeologiya 
komissiyasiga yuborilgani hamda qabul qilinganiga doir m a’lumotlar 
bor. 6 ta maxsus qutiga joylashtirilgan 6300 ta qadimiy osori-atiqalami 
Buxoriy hech qanday narx qo‘ymay Rossiya foydasiga tekinga sovg‘a 
qilgan2.
Tarix va madaniyat jonkuyarlaridan yana biri Turdi M irg‘iyos 
o 'g i i b o iib , yurtsevarligi bilan ajralib turgan. U 16 yil Davomida 
yiqqan kolleksiyalari bilan taniqli oikashunoslar qatoridan o ‘rin olgan. 
Turdi M irgiyo s o ‘g i i tarixiy obidalaming jonkuyar targibotchisi 
ekanligini uning general-gubemator mahkamasi xodimi, sharqshunos 
Abubakr Divaevga y o ila g an bir maktubi yaqqol ko‘rsatadi. Maktubda 
xususan mana bulami o ‘qiymiz: «Bizning To‘qmoq rayoni atrofida, 
hozirda sug‘orish ishlari olib borilayotgan joyda qirq chaqirim 
masofaga qadar cho‘zilgan qadim shahar qoldiqlari yotibdi. U yoki 
bu belgilariga ko‘ra bu yerda qachonlardir yuksak madaniyatli xalqlar 
yashagan. Har qadamda qabr toshlari ko‘zga tashlanadi, nestoriancha 
va musulmoncha yozuvlari bor. Shunisi ajablanarliki, bu ko‘hna 
shahar qoldiqlari haqida hech kim bir nima bilmaydi, na Ovmpo, na 
Sharq tarixchilariga ham n o m aium bu shahar... Mahalliy qariyalar 
buni Xitoy shahri deyishadi. Ammo arabcha yozuvlar bu taxminni rad
1