M abduraimova, N. Abdullaeya

 
 
10.2 Sug‘urta faoliyatini soliqqa tortishning huquqiy asoslar 
Mamlakatimizda sug‘urta tashkilotlari uchun qonunchiligimizda alohida 
soliqqa tortish mexanizmi ishlab chiqilmagan bo‘lib, ular ham soliq kodeksida 
nazarda tutilagan soliq to‘lovchi yuridik shaxs sifatida soliqqa tortiladi. 
Sug‘urta tashkilotlarining faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish 
bo‘yicha vakolatli organ Moliya vazirligi qoshidagi Davlat sug‘urta nazorati 
inspeksiyasi hisoblanib, ushbu maxsus vakolatli davlat organi O‘zbekiston 
Respublikasining 2002 yil 5 aprelda qabul qilingan “Sug‘urta faoliyati 
to‘g‘risda”gi Qonunining 10-moddasiga muvofiq o‘z faoliyatlarini yuritadilar.
Sug‘urta faoliyatini soliqqa tortishning huquqiy asoslari bo‘lib O‘zbekiston 
Respublikasi soliq kodeksi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va 
qarorlari, 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, 
O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi, O‘zbekiston Respublikasi Moliya 
Vazirligi va boshqa vakolatli organlarning chiqargan me’yoriy hujjatlari 
hisoblanadi. 
Sug‘urta faoliyatini soliqqa tortish deganda, sug‘urta xizmatlarini sotishdan 
yoki uni realizatsiyasidan tushgan tushumlar va undan olingan foydani bir qismini 
davlat byudjetiga majburiy tartibda o‘tkazilishi tushuniladi. 

---

230 
Sug‘urta tashkilotlari soliq to‘lovchi sifatida Soliq kodeksining o‘zlarining 
huquqlari va majburiyatlariga ega. 
Soliq to‘lovchilar quyidagi huquqlarga ega:
1) soliq organlaridan soliq haqidagi qonun hujjatlari masalalari bo‘yicha 
axborot va maslahatlar olish;
2) ushbu Kodeksda va boshqa qonun hujjatlarida belgilab qo‘yilgan tartibda 
va asoslarda soliq imtiyozlaridan foydalanish;
3) byudjetga ortiqcha miqdorda tushgan soliqlar va yig‘imlar summasini 
qaytarish to‘g‘risida yozma ariza bilan murojaat qilish;
4) soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha byudjet oldidagi o‘z majburiyatlarini 
bajarish yuzasidan soliq organlaridagi mavjud ma’lumotlar bilan tanishish;
5) soliq organlari o‘tkazgan tekshiruv materiallari bilan tanishish va tekshiruv 
dalolatnomalarini olish, tekshiruvlarning natijalaridan norozi bo‘lgan taqdirda soliq 
organiga o‘zining yozma e’tirozlarini o‘n kunlik muddat ichida taqdim etish;
6) soliq organlarining qarorlari va ular mansabdor shaxslarining xatti-
harakatlari ustidan yuqori soliq organlariga yoki sudga shikoyat qilish;
7) soliq solish ob’ektini hisobga olishda, soliqlar va yig‘imlarni hisoblab 
chiqarish va to‘lashda o‘zlari yo‘l qo‘ygan xatolarni mustaqil ravishda tuzatish.
Soliq to‘lovchilar ushbu Kodeksda va boshqa qonun hujjatlarida nazarda 
tutilgan o‘zga huquqlarga ham egadir.
Soliq to‘lovchilar quyidagi majburiyatlarga ega:
1) belgilangan tartibda va muddatlarda soliq organlarida ro‘yxatdan o‘tish, 
pochta manzili o‘zgargan taqdirda esa (notijorat tashkilotlar qayta ro‘yxatdan 
o‘tkazilgan taqdirda ham), bu haqda soliq organlarini o‘n kunlik muddat ichida 
yozma ravishda xabardor etish; 
2) soliqlar va yig‘imlarning tegishli summasini o‘z vaqtida va to‘liq hajmda 
to‘lash;
3) buxgalteriya hisobini va hisob hujjatlarini qonun hujjatlariga muvofiq 
yuritish;

---

231 
4) moliyaviy hisobotni, soliqlar bo‘yicha hisob-kitoblarni yoki daromadlar 
to‘g‘risidagi deklaratsiyalarni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda soliq 
organlariga taqdim etish;
5) soliqlar va yig‘imlarni hisoblab chiqarish, to‘lash bilan bog‘liq hujjatlar va 
ma’lumotlarni, shuningdek soliqlar va yig‘imlar yuzasidan imtiyozlar huquqini 
tasdiqlovchi hujjatlarni soliq organlariga taqdim etish;
6) soliqlar va yig‘imlarni hisoblab chiqarish, to‘lash masalalarini tekshirish 
uchun soliq organlarining mansabdor shaxslarini daromad olish yoki soliq solish 
ob’ektlarining saqlanishi bilan bog‘liq binolar va joylarga kirishiga ruxsat berish;
7) soliq organlarining soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzish hollarini 
bartaraf etish to‘g‘risidagi talablarini bajarish.
Soliq to‘lovchilar ushbu Kodeksda va boshqa qonun hujjatlarida o‘z 
zimmalariga yuklatilgan boshqa majburiyatlarni ham bajaradilar.
YUqorida ko‘rsatilgan soliq to‘lovchilarning huquq va majburiyatlari sug‘urta 
tashkilotlari uchun ham taalluqli bo‘lib unga berilgan huquqlardan foydalanishi va 
soliq majburiyatlarini bajarishlari lozim. 
O‘zbekiston Respublikasining 1997 yil 29 avgustda qabul qilingan “Davlat 
soliq xizmati to‘g‘risida”gi Qonunga muvofiq davlat soliq xizmati organlari soliq 
to‘lovchilarga berilgan huquq va majburiyatlarga mutonosib ravishda o‘z huquq va 
majburiyatlarini bajaradilar. 
Sug‘urta faoliyatini soliqqa tortishda asos bo‘ladigan dastlabki huquqiy hujjat 
bu O‘zbekiston Respublikasi soliq kodesi bo‘lib hisoblanadi. 
Soliq kodeksi yuridik shaxslarni soliqqa tortish bo‘yicha umumiy huquqiy 
baza bo‘lib hisoblanadi va uning 2-moddasida soliq haqidagi qonun hujjatlari 
haqida shunday deyilgan: 
- Soliq haqidagi qonun hujjatlari ushbu Kodeksdan, soliqlar hamda yig‘imlar 
sohasidagi munosabatlarni tartibga soladigan boshqa qonunlar va qonun 
hujjatlaridan iboratdir; 
- Soliq haqidagi qonun hujjatlarining boshqa qonunlar va qonun hujjatlaridan 
o‘rin olgan normalari ushbu Kodeksga muvofiq bo‘lishi lozim.

---

232 
Soliq kodeksining 6-bobi chegirmalar va zararlar hisoblanib, 19-moddasi 
ya’ni jami daromaddan chegiramalar bo‘lib sug‘urta tashkilotlari soliq solinadigan 
daromadlarni (foydalarni) belgilashda jami daromaddan quyidagi chegirmalar 
amalga oshiriladi: 
- qayta sug‘urta shartnomalari bo‘yicha berilgan to‘lov summalari;
amal qilishi hisobot yili oxirigacha tugamagan sug‘urta va qayta sug‘urta 
shartnomalari bo‘yicha to‘lov summalari;
- sug‘urta va qayta sug‘urta majburiyatlari bo‘yicha amalga oshirilgan va 
hisoblangan to‘lov summalari;
- o‘tgan yillardagi sug‘urta hodisalari bo‘yicha tugallanmagan to‘lov 
summalari, shu jumladan da’vo muddati doirasidagi majburiyatlar summalari;
- sug‘urta holatining ro‘y berganligi haqida ma’lum qilingan, lekin zarar 
miqdori taqdim etilmagan shartnomalar bo‘yicha sug‘urta summalari;
- sug‘urta tashkiloti sug‘urta hodisalari ro‘y berishini bartaraf etish va uning 
oldini olishga doir tadbirlarni (preventiv tadbirlarni) moliyalashga sarflaydigan 
mablaglar summalari;
- sug‘urta tashkilotlarining zaxira fondlari bu tashkilotlar ustav fondining 
yigirma besh foiziga etguniga qadar sug‘urta tashkilotlari o‘z daromadlarining 
yigirma foizi miqdorida zaxira fondlariga qiladigan ajratmalar.
Jami daromaddan chegirib tashlanadigan xarajatlar, majburiy to‘lovlar, 
chiqimlar va ajratmalarni aniqlash tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Agar amalga oshirilgan xarajat xarajatlarning bir necha toifasiga kiritilgan 
bo‘lsa, u faqat bir marta jami daromaddan chegirib tashlanishi mumkin.
Asosiy vositalar sotib olish va ularni montaj qilishga, nomoddiy aktivlar sotib 
olishga qilingan xarajatlar, shuningdek boshqa kapital xarajatlar amortizatsiya 
tariqasida keyingi davrlarda jami daromaddan chegirib tashlanishi lozim.
YAna bir asosiy huquqiy hujjatlardan biri O‘zbekiston Respublikasi 
Prezidentining farmonlari va qarorlari hisoblanadi.

---

233 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 31 yanvarda qabul qilingan 
“Sug‘urta bozorini yanada erkinlashtirish va rivojlantirish chora-tadbirlari 
to‘g‘risida”gi PF-3022-son farmoni
58
da sug‘urta tashkilotlari uchun bir qancha 
imtiyoz va talablar beligilab qo‘yildi. Unga ko‘ra: 
-
2002 yil 1 fevraldan boshlab, mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, sug‘urta 
tashkilotlari 3 yil muddatga daromad (foyda) solig‘idan ozod qilinishi va shuning 
natijasida bo‘shaydigan mablag‘lar aniq maqsadni ko‘zlagan holda mazkur 
tashlilotlarning moddiy-texnika bazasini rivojlantirishga, mintaqalarda keng 
tarmoqli agentlik shaxobchalarini tashkil etishga, kadrlar tayyorlash va qayta 
tayyorlashga, shu jumladan, chet ellarda tayyorlash va qayta tayyorlashga 
yo‘naltirilishi nazarda tutiladi; 
-
soliq olishdan bo‘shaydigan mablag‘larni tarkibida davlat ulushi bo‘lgan 
sug‘urta tashkilotlari ustav jamg‘armalarini ko‘paytirishga yo‘naltirishg chog‘ida 
mazkur mablag‘lar davlatga tegishli ulush miqdoriga qo‘shib hisoblanadi; 
-
2002 yil 1 fevraldan boshlab to‘rt yil mobaynida sug‘urta tashkiloti 
tugatilgan yoki u sug‘urta faoliyatini to‘xtatgan hollarda daromad (foyda) 
solig‘ining summasi ushbu farmonga muvofiq berilgan imtiyozli davr uchun to‘liq 
miqdorda undirilib olinadi; 
-
yuridik shaxslarning ixtiyoriy sug‘urta turlari bo‘yicha sarf-xarajatlari 
daromad (foyda) solig‘ini hisob-kitob qilish chog‘ida qonunchilikda belgilangan 
me’yorlar doirasida soliqqa tortiladigan baza hisobidan chegirib tashlanishi lozim. 
Ushbu Farmon 2005 yil 1 fevralgacha amal qilib undan keyin barcha sug‘urta 
tashkilotlari daromad (foyda) solig‘ini 2006 yil 1 aprelgacha amalda to‘ladilar.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 17 aprelda qabul qilingan 
“O‘zbekiston Respublikasida 2006-2010 yillarda xizmat ko‘rsatish va servis 
sohasini rivojlantirishni jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-325-son 
qarori
59
ning 4-ilovasiga muvofiq sug‘urta tashkilotlarining sug‘urta xizmatlaridan 
58
O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to'plami, 2002 yil 2(38)-son (55-bet).
59
O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to'plami, 2006 yil aprel 
№16 (47-67 betlar). 

---

234 
oladigan daromadlari 2006 yil 1 apreldan boshlab, 3 yil muddatga daromad 
(foyda) solig‘ini to‘lashdan ozod etildi. 
Sug‘urta tashkilotlari moliyaviy natijani O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 1999 yil 5 fevralda qabul qilingan “Mahsulot (ish, xizmat)ni 
ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni 
shakllantirish tartibi to‘g‘risida” 54-sonli qarori
60
ga muvofiq shakllantiradilar. 
Ushbu qarorga qo‘shimcha ravishda O‘zbekiston Respublikasi Moliya 
vazirligining 2005 yil 18 oktyabr kuni 1517-son bilan davlat ro‘yxatiga olingan 
«Sug‘urta tashkilotlari tomonidan xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarni 
shakllantirishning xususiyatlari to‘g‘risida” Nizomi ham sug‘urta tashkilotlarining 
moliyaviy natijalarini shakllantirishda asos bo‘lib hisoblanadi. 
Sug‘urta tashkilotlarini investitsiya faoliyati va undan oladigan daromadlarini 
shakllantirishni tartibga solish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Moliya 
vazirligining 2000 yil 26 iyul kuni 952-son bilan davlat ro‘yxatiga olingan 
“O‘zbekiston Respublikasi hududidagi sug‘urta tashkilotlarining sug‘urta 
zaxiralarini joylashtirish to‘g‘risida”gi Nizomda sug‘urta tashkilotlarining sug‘urta 
zaxiralarini investitsiya faoliyatiga joylashtirish miqdorlari ko‘rsatilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 952-moddasida sug‘urta 
hodisasidan ko‘riladigan zararni kamaytirish to‘g‘risida bo‘lib, unda mulkiy 
sug‘urta shartnomasidan nazarda tutilgan sug‘urta ho‘disasi ro‘y berganida, 
sug‘urta qildiruvchi ehtimol tutilgan zararni kamaytirish uchun oqilona va mumkin 
bo‘lgan choralarni ko‘rar ekan, agar o‘ziga ma’lum qilingan bo‘lsa, 
sug‘urtalovchining ko‘rsatmalariga amal qilishi lozim.
Zararni kamaytirish maqsadida qiligan, sug‘urtalovchi qoplashi lozim bo‘lgan 
xrarjatlar zarur bo‘lgan bo‘lsa yoki sug‘urtalovchining ko‘rsatmalarini bajarish 
uchun qilingan bo‘lsa, tegishli choralar foydasiz bo‘lib chiqsa ham, sug‘urtalovchi 
tomonidan qoplanishi lozim. Bunday xarajatlar summasining sug‘urta qiymatiga 
nisbatiga mutanosib ravishda, boshqa zararlarni qoplash tbilan birgalikda ular 
sug‘urta pulidan oshib ketishi mumkinligidan qat’i nazar, qoplanadi. 
60
O'zbekiston Respublikasi hukumatining qarorlari to'plami, 1999 yil feral oyi soni (25-52 betlar).

---

235 
Sug‘urta qiluvchi ehtimol tutilgan zararni kamaytirish uchun qasddan choralar 
ko‘rmagani oqibatida ko‘rilgan zararni qoplashdan sug‘urtalovchi ozod qilinadi. 
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasining 
2002 yil 14 yanvardagi 15-sonli va 2002-12-sonli qarori
61
bilan tadiqlangan 
“Yuridik shaxslarning daromad (foyda) solig‘ini hisoblabchiqarish va byudjetga 
to‘lash tartibi to‘g‘risidagi” yo‘riqnomaga asosan ushbu yo‘riqnoma O‘zbekiston 
Respublikasi Soliq kodeksining II bo‘limi 13-43-moddalariga muvofiq ishlab 
chiqilgan. Ushbu yo‘riqnomaga asosan sug‘urta tashkilotlari ham daromad 
(foyda)ni shakllantirish va uni soliqqa tortish tartibi berilgan.