Qarshi davlat universiteti republic of uzbekistan

O‘qituvchi nutqining psixologik asoslari : 
Har bir o‘qituvchi o‘qituvchilik faoliyatiga tayyorlanar ekan, u pedagogika bilan bog`liq 
xolda psixologiya fanini ham urganadi. Chunki psixologiya fanini yaxshi bilmay turib, notiqlik 
mahoratini, nutq madaniyatini egallab bulmaydi. O‘qituvchi o‘quvchilarning psixologiyasini 
bilish bilan bir katorda uning nutqi psixologik jixatdan tugri to‘zilishi lozim. Har bir dars, Har bir 
mashgulot psixologik nuktai – nazaridan talabga javob berishi darkor. 
Chunki, Har bir o‘qituvchi o‘z nutqi bilan o‘quvchilarni ishontiribgina kolmasdan, balki 
ularni xayajonlantirishi, xissiyotlarini uygotishi, emotsional ta’sir kursatishi kerak. O‘qituvchi 
auditoriyaga ta’sir etibgina kolmay, auditoriya bilan chambarchas bog`liq buladi. O‘z navbatida 
o‘quvchi ham mashgulot jarayonida o‘qituvchiga ta’sir kursatadi. 
«O‘qituvchi nutqi, notiqlik mahorati bir kancha psixologik qonuniyatlarga amal kilsagina, 
ta’lim – tarbiyaviy vazifani bajara oladi» / «O‘qituvchi nutq madaniyati»., T.Primov., Karshi., 
2000 yil., 25 bet /. 
Shu jumladan, o‘qituvchining dars utishi jarayonida, leksiya, suxbat yoki xikoya qilishi 
vaktida nutqning sur’ati o‘quvchilarning fikrlash darajasiga, kobiliyatiga mos bulishi kerak. 
Bu muxim psixologik qonuniyat. Bolalarning fikrlash darajasi yoshiga karab o‘zgarib 
boradi. Bu xolat ham xisobga olinib borilishi zarur. 
O‘qituvchi darsda o‘z nutqini psixologik nuktai nazaridan tugri to‘zishi uchun o‘quvchi 
xayotining ruhiy xususiyatlariga, sezish va idrok, tasavvur, tafakkur, xotira, xissiyot, iroda va 
boshqalar kiradi. 
Masalan, ruhiy xususiyatlardan biri idrokni olib karasak, nutq jarayonida o‘quvchi nutqni 
ixtiyoriy idrok qilishga erishish lozim.

---

62 
Ba’zan o‘qituvchi nutq so‘zlab turganda o‘quvchi unga tiqilib turgan bo`lsa ham, uni idrok 
kilmay turgan bulishi mumkin. Buning sababi o‘quvchining dikkati sezgi organlariga ta’sir qilib 
turgan obyektlarga chalgib, xayol kochganligidir. Bunday paytda o‘qituvchi o‘quvchining ruhiy 
xolatidan kelib chikmagan buladi. Bunday xolatda xayotiy suroklar, xitoblar, nutq oxangini 
o‘zgartirish kerak buladi. 
O‘qituvchi nutqi jarayonida o‘quvchi tasavvuri katta ahamiyatga ega. Shunga kura 
o‘quvchida tiklash tasavvuri, ijodiu tasavvur, ixtiyoriy va ixtiyorsiz tasavvurlarga bulinadi. 
Dars va darslardan tashkari vaktlarda o‘qituvchi nutqi tasavvurni rivojlantirib kolmasdan, 
dars jarayonida kullaniladigan turli kurgazmali kurollar, usul va vositalar ham o‘quvchi 
tasavvurini rivojlantirishga yordam beradi. 
Asosan, o‘qituvchi nutqi o‘quvchilarda fikrlarni, tafakkurni analiz, sintez, xulosalar 
chikarish, kiyoslash va boshqa jarayonlarni tartibga solib turadi va boshqaradi. 
Ta’limning psixologik asoslari orasida inson ruhiy jarayonining eng muxim tomoni -- 
xotiradir
. O‘qituvchi asosan o‘z nutqini bolalar xotirasini rivojlantirishga karatadi. 
 Ongimizda aks ettirgan narsalarni mustaxkamlash, saqlab kolish va keyinchalik tiklash, 
esga tushirishdan iborat bo`lgan aqliy faoliyat xotira deyiladi.
Har bir kishi o‘zi k urgan va eshitgan narsasini ogzaki va so‘z /nutq/ bilan idora qilib turib 
xotirada saqlaydi. Shuning uchun Har bir o‘qituvchi o‘z nutqining emotsionalligini, jushkinligini 
oshirib borishi kerak. 
Natijada o‘qituvchi nutqi jarayonida o‘quvchilarda sezish, qabul qilish, tasavvur, tafakkur, 
xissiyot, xotira va iroda kabi ruhiy xususiyatlarning tarkib topishi, rivojlanishiga olib keladi. 
Demak, notiqlik mahorati o‘quvchidan mantik, pedagogika, psixologiya, etika, estetika 
fanlarini va ularning qonuniyatlarini yaxshi bilishni talab etadi.