Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

22.1-кесте 
Нефт битумларыныӊ тийкарғы физика-механикалық қәсийетлери 
Битум маркасы 
Жумсаў 
температурасы (
0
С), 
ең тӛмени 
25
0
С температурада 
ийнениң батыў 
тереңлиги, 10 мм 
25
0
С температурада 
созылыўшаңлығы (см), 
кеминде 
Қурылыс битумлары 
БН 50

50 
БН 70

30 
БН 90

10 
50 
70 
90 
41-60 
21-40 
5-20 
40 
3 
1 
Тӛбе ушын битумлар 
БНК 45

180 
БНК 90

40 
БНК 90

30 
40-45 
85-95 
85-95 
140-220 
35-45 
25-35 
нормаланбайды 
-“- 
-”- 
Жол қурылысы битумлары 

---

154 
БНД 200

300 
БНД 90

130 
БНД 60

90 
БНД 40

60 
35 
39 
43 
51 
200-300 
91-130 
61-90 
40-60 
нормаланбайды 
65 
60 
40 
22.3 Қатронлы байланыстырыўшы моддалар 
Қатронлар тас кӛмир ҳәм қоӊыр кӛмир, жаныўшы сланецлер, торф, ағаш сыяқлы қатты 
жанылғыларды ҳаўасыз орталықта қыздырыў нәтийжесинде пайда болады. Қатрон қара-
жигар реӊ қойыў 
қовушоқ
зат болып, температура тәсиринде жумсаў қәсийетине ийе. 
Қурылыс материаллары алыўда кӛбинесе тас кӛмир қатроны ислетиледи. Тас кӛмир 
қатроны қара металлургия санааты ушын зәрүр болған кокс жанылғысы алыўда қосымша 
ӛним сыпатында пайда болады. Кокс химия заводларында 1 тонна тас кӛмир қайта 
исленгенде 700-750 кг кокс, 300-350 м
3
кокс гази, 30-40 кг шийки қатрон ҳәм басқа затлар 
пайда болады. Тас кӛмир қатронлары тӛмендеги түрлерге бӛлинеди: шийки тас кӛмир 
қатроны, айдалған қатрон, пек ҳәм қурамаласқан (аралас) қатронлар. 
Шийки тас кӛмир қатроны еки түрли болады: а) 500-600
0
С температурада ярым 
кокслениў процессинде пайда болған тӛмен температуралы қатрон; оныӊ тығызлығы 0,85-1 
г

см
3
, реӊи тоқ-қоӊыр. б) 1000-1300
0
С температурада кокс алыў процессинде пайда болған 
қатрон. Оныӊ тығызлығы 1,12-1,23 г

см
3
, жумсаў температурасы 40-70
0
С, реӊи қара 
суйықлық ямаса қатты-қовушоқ зат есапланады. 
Айдалған қатрон (таскӛмир смоласы) тӛмен температурада алынған шийки смоланы 
фракциялаў усылы менен лигроин ҳәм керосин фракцияларын ажыратып алыў нәтийжесинде 
пайда болады. Ол қовушоқлиги ҳәм қәсийетлери жағынан жоқары температурада пайда 
болған қатронға жақынласады. 
Пек шийки тас кӛмир смоласын айдағанда пайда болатуғын қалдық ӛним есапланады. 
Айдаў процессинде тӛмендеги затлар пайда болады: жеӊил майлар (180
0
С), феноллы 
фракциялар (180-210
0
С), нафталинли фракциялар (210-230
0
С), антрацен майы (360
0
С ға 
шекем). Пек қара реӊли морт зат болып, тығызлығы 1,25-1,28 г

см
3
, қурамында жоқары 
молекулалы углеводород бирикпелери ҳәм 8-30% еркин ҳалдағы углерод болады. 
Қурамлы (араласпа) қатронлар пеклер ҳәм қатрон майлары (антрацен майы ҳәм 
басқалар) ямаса суўсызландырылған шийки қатронлар менен араластырылып алынады. 
Олардыӊ 
қовушоқлигин
ҳәм жумсаў температурасын пек ҳәм майлар қатнасын ӛзгерттирип 
басқарыў мүмкин. 
Қатронлар қурамы ароматикалық қатардағы углеводородлардан ибарат. Тас кӛмир 
қатроны қурамы қатты (еримейтуғын затлар), қатты еримейтуғын қатрон смоласы (битум 
қурамындағы асфалтенлер сыяқлы) ҳәм 
қовушоқ
смолалар, суйық қатрон майынан ибарат. 
Қатронның қәсийетлери майлар, смолалар ҳәм қатты ҳалдағы қураўшылардың 
қатнасына байланыслы болады.