“Telekommunikatsiya texnologiyalari va kasbiy ta’lim” fakulteti Telekommunikatsiya texnologiyalari yo'nalishi tt-11-21S guruh talabasi Qulmatov Abbosning Fizika fanidan to’rtinchi

3. Tabiiy sonarlarning turlari
Yaqin-yaqingacha bizning yarasalarimiz va yarasalarimiz kabi hasharotlarga qarshi 
kurashuvchi yarasalar va tropik o'rmonlarda tonna mevalarni yutib yuboradigan katta 
uchuvchi tulkilar va itlar faqat tabiiy sonarlarga ega deb o'ylashgan. Ehtimol, bu shunday 
bo'lishi mumkin, ammo keyin rozet - bu istisno, chunki bu turdagi uchadigan itlarga 
sonarlar beriladi. 
Parvoz paytida rozetlar doimo tillarini chertadilar. Og'izning burchaklarida tovush chiqadi, 
ular har doim rozetda ochilib turadi. Kliklar ma'lum darajada tilni chalg'itishni eslatadi, 
ba'zan odamlar nimanidir qoralashda murojaat qilishadi. Uchib yurgan itning ibtidoiy 
sonari juda aniq ishlaydi: u millimetr simni bir necha metr masofadan aniqlaydi. 
Istisnosiz, Microchiroptera suborderidagi barcha kichik ko'rshapalaklar, ya'ni mikro-
yarasalar aks sadolari bilan ta'minlangan. Ammo bu "qurilmalar" ning modellari 
boshqacha. Yaqinda tadqiqotchilar asosan tabiiy sonarlarning uch turini ajratib ko'rsatdilar: 
pichirlash, hayqiriq va xirgoyi qilish yoki chastotani modulyatsiya qilish turi. 
Pichirlagan yarasalar Amerikaning tropik qismida yashaydi. Ularning ko'plari uchib 
yuradigan itlar kabi mevalarni iste'mol qiladilar. Hasharotlar ham tutiladi, lekin havoda 
emas, balki o'simliklarning barglarida. Ularning aks sadolari juda qisqa va juda sekin 
bosishdir. Har bir tovush soniyaning mingdan biriga to'g'ri keladi va juda zaifdir. Buni 
faqat juda sezgir qurilmalar eshitishi mumkin. Biroq, ba'zida, pichirlagan ko'rshapalaklar 

---

shunchalik baland ovozda "shivirlashadi", odam ularni eshitadi. Ammo odatda ularning 
sonari 150 kiloherts chastotada ishlaydi. 
Mashhur vampir ham shivirlaydi. Bizga noma'lum "afsunlar" deb pichirladi, u 
Amazonning chirigan o'rmonlarida charchagan sayohatchilarni qidiradi va ularning qonini 
so'raydi. Ular itlarni kamdan-kam vampirlar chaqishini payqashdi: nozik quloq ularni qon 
so'ruvchilar yaqinlashishi to'g'risida oldindan ogohlantiradi. Itlar uyg'onib qochishadi. 
Axir, vampirlar faqat uxlab yotgan hayvonlarga hujum qilishadi. Hatto bunday tajribalar 
ham qilingan. Itlar o'rgatilgan edi: ular vampirning "shivirini" eshitib, darhol xurray 
boshlashdi va odamlarni uyg'otishdi. Kelajakda Amerika tropiklariga ekspeditsiyalarga 
ushbu o'qitilgan "vampirulyatorlar" hamrohlik qiladi deb taxmin qilinadi. 
Taqir yarasalari xirgoyi qilmoqda. Ulardan ba'zilari mamlakatimizning janubida - Qrim, 
Kavkaz va Markaziy Osiyoda yashaydilar. Burun va og'zini o'rab turgan er-xotin halqa 
bilan teridan yasalgan taqa shaklida, taqa yarasalari yuzidagi o'smalar uchun nomlangan. 
O'simliklar bo'sh bezaklar emas: ular shov-shuv turi bo'lib, ular tor signal bilan yarasani 
qarab turgan tomonga yo'naltiradi. Odatda hayvon teskari osilib, o'girilib (deyarli uch yuz 
oltmish daraja!) Avval o'ngga, keyin chapga atrofni tovush bilan his qiladi. Tropik taqa 
yarasalarining kestirib qo'shilishi juda moslashuvchan, shuning uchun ular badiiy 
burilishlarini amalga oshirishi mumkin. Chivin yoki qo'ng'iz ularning joylashtiruvchisi 
dalasiga kirishi bilan, samolyot shoxini sindirib, yoqilg'i, ya'ni oziq-ovqat uchun ketishga 
kirishadi. 
Va bu "uchar mashina", hattoki, taniqli Dopler effektidan foydalanib, fiziklarga, qaerda 
ovqat uchib ketishini aniqlay oladi: u taqa teshigi osilgan kaltakka yaqinlashadimi yoki 
undan uzoqlashayaptimi. Ta'qib qilish taktikasi shunga qarab o'zgarib bormoqda. 
Tog'li yarasalardan ov qilish uchun juda uzoq vaqt foydalaniladi (agar ularni boshqa 
ko'rshapalaklarning "qichqiriqlari" bilan taqqoslasak) va monoton tovushlar. Har bir signal 
soniyaning o'ninchi yoki yigirmanchi qismiga to'g'ri keladi va uning chastotasi 
o'zgarmaydi - har doim yuz yoki yuz yigirma kilohertsga teng. 
Ammo bizning oddiy ko'rshapalaklarimiz va ularning Shimoliy Amerikadagi 
amakivachchalari, xuddi sun'iy sonarlarning eng yaxshi modellari singari, bo'shliqni 
chastotali modulyatsiyalangan tovushlar bilan takrorlaydilar. Signalning tovushi doimo 
o'zgarib turadi, demak aks ettirilgan tovush balandligi ham o'zgaradi. Va bu o'z navbatida 
har qanday vaqtda qabul qilingan aks sado balandligi yuborilgan signal ohangiga mos 
kelmasligini anglatadi. Va oddiy odamga ayon bo'ladiki, bunday qurilma aks sado berishni 
juda osonlashtiradi. 

---