Konstruktsion materiallar texnologiyasi

Qoliplar, ularning materialga qo’yiladigan talablari, tarkibi va tayyorlanishi. 
Yuqorida qayd etilgandek, quymalar olish uchun suyultirilgan metall quyma 
shakliga va o’lchamlariga yaqin qilib tayyorlangan qolipga metall kanallar sistemasi 
orqali qo’yiladi. Olinuvchi quymaning materiali, shakli, o’lchamlari, seriyasi va 
boshqa ko’rsatgichlariga qarab qoliplar turli materiallardan tayyorlanadi. Masalan, 
cho’yan va po’lat quymalar qoliplar materialining 80 % ga yaqin qum va gillardan 
iborat bo’ladi. Qoliplar ish muddatiga ko’ra bir marta, bir necha dona quyma va 
ko’plab quymalar olishga yaroqli xillarga ajraladi. Bir marta quyma olishga yaroqli 
qoliplar asosi kvarts qumi, gil va tegishli xossalarga erishish uchun qo’shiladigan 
materiallar (grafit, kvars kukuni, yog’och qipig’i, mazut va boshqalar) suv bilan 
qotishtirib tayyorlansa. muvaqqat qoliplar yuqori temperaturaga chidamli 
materiallar (shamot, magnezit, qum. asbest va boshqalar) kukunlarini gil bilan 
qorishtirib tayyorlanadi. Doimiy qoliplar esa cho’yan, po’lat alyumin va mis 
qotishmalaridan tayyorlanadi. Bir marta quyma olishga yaroqlik qoliplar nam va 
quritilgan xillarga ajratiladi 
Nam qoliplar.
Bu qoliplar qolip materiallaridan foydalanib 10-12 % gacha gil 
bo’ladi. Nam qoliplar yuqori plastiklikka ega bo’ladi, quymalardan oson ajralib 
chiqadi. Bunday materialdan qolip tayyorlash vaqti qisqa bo’lib, narxi arzon. Nam 
qolipning asosiy kamchiligi mustahkamligining pastligidir. Shu sababli nam 
qoliplardan mayda va o’rtacha quymalar olishdagina foydalaniladi. 
Quruq qoliplar
. Bu qoliplar qolip materiallaridan tayyorlanib, ularning tarkibida 15 
% gacha gil bo’ladi. Bu qolip pechlarda 300-350°C temperaturada bir necha soat 
qizdiriladi. Natijada qolipning mustahkamligi ortadi. Bu qoliplardan yirik, qolip 
devorli quymalar olishda foydalaniladi. Qoliplovchi materiallarga qo’yiladigan 
asosiy talablarga quyidagilar kiradi: 
1) Plastiklik. Materiallarning tashqi kuchi ta`sirida model va sterjen qutisi shakliga 
osongina tushib, undan model yoki sterjen qutisi ajratiladigandan keyin ham olgan 
shaklini saqlab olish xususiyati plastiklik deyiladi. 
2) Puxtalik. Materiallardan qolip tayyorlashda tashishda unga metall quyishda 
dinamik va statik kuchlar ta`sirida buzilmay o’z shaklini saqlab qolish xususiyati 
materiallarning puxtaligi deyiladi. 
3) Termomexanik chidamligi. Qolipga yuqori temperaturali metall quyilganda 
materialning uning ta`sirida suyuqlashmay ximiyaviy jihatdan barqaror bo’lish 
xususiyati materiallarning termomexanik chidamligi deyiladi. 
4) Qayishqoqlik (beriluvchanlik). Qolip materiallarning qolipga qo’shilayotgan 
metall ta`sirida siqilib metallning sovib kirishi oqibatida metall tomon berilish 
xususiyati beriluvchanlik deyiladi. 
5) Gaz o’tkazuvchanlik. Qolipga yuqori temperaturali metall quyilganda 
materiallarning undagi havo va ajralayotgan gazlarni o’zidan o’tkazish xususiyati 
materiallarning gaz o’tkazuvchanligi deyiladi. 
6) Chidamlik. Qayta-qayta quyma olishda materiallarni fizik va mexanik xossalarini 
saqlab qolish xususiyati uning chidamligi deyiladi. 
7) Arzonligi. Qolip materiali yirik quymakorlpk sexlarida ming-minglab tonnalab 
ishlatiladi (1 tonna quyma olish uchun 4-7 tonna qolip materiali ishlatiladi). Shu 

---

sababli uning arzonligi ham katta ahamiyatga ega. Qolip materialning tarkibi qolip 
tayyorlashda foydalaniladigan asosiy material kvars qumidir.