Konstruktsion materiallar texnologiyasi

Temirni uglerodlanishi va cho‘yanni hosil bo‘lishi. 
Temirni qaytarilishi uni erish temperaturasi ancha past temperaturada tugaydi. 
Bunda qaytarilgan temir birmuncha qattiq va g‘ovak massa ko‘rinishida bo‘ladi. Sof 

---

temir pechni qizigan joylariga tushganda temir sirtida, g‘ovaklarida o‘tirgan uglerod 
temir bilan birikib temir karbidi Fe
3
C hosil qiladi 
3Fe+2CO
→
Fe
3
C+CO
2 
3Fe+C
→
Fe
3
C. 
Shu usulda C temirga o’tadi va temir qancha qizisa shuncha ko‘p uglerod 
o’tadi. Uglerodni temirga o’tishi uglerodlanish deb aytiladi. Agarda aralashmada 2 
% C bo’lsa cho’yan deb aytiladi.Cho’yanni hosil bo‘lishi temirni uglerodlanishidan 
boshlanadi. Uglerodlangan pastroq temperaturada eriydi. Temirga qancha ko‘p C 
o’tsa, shuncha past temperaturada eriydi. Tarkibida 4,3 % C bo‘lgan cho’yan 1130
0
C 
da oson eriydi. Bunday qotishma pechni huddi 1130
0
C li joylarida eriydi. Erigan 
temir va uglerod qotishmasi gornga tomchilar holida to’shadi va o‘z yo‘lida 
marganes, kremniy va fosforni eritadi. Eng oxiri qotishma yonilg‘i qatlamidan o‘tib, 
undagi C bilan flyuslanadi. Shu usulda ruda pechga solingandan 7-8 soat o’tgach 
cho’yan erib to’shadi. Tarkibida C 2-4,3 %, ozroq Mn, Si, O, S bo‘lgan murakkab 
qotishma gornda yetarli cho’yan va shlak to’planadi. Cho’yan va shlak teshiklari 
ochilib tashqariga chiqariladi. Qoida bo’yicha bir sutkada 5, 6, 7 martacha cho’yan 
chiqariladi. Cho’yan chiqarish uchun diametri 40-50 mm li bo‘lgan teshiklar 
ochiladi va loy bilan berkitib qo’yiladi. Cho’yan va shlak maxsus kovshlarda qabul 
qilib olinadi. 
Domna pechini mahsulotlari. 
Domna pechini mahsulotlari cho‘yan, shlak va domna gazi bo‘lib, shulardan 
cho‘yan domna pechning asosiy mahsulotidir. Cho‘yan ximiyaviy tarkibi bo‘yicha 
va ishlatilishiga qarab oq cho‘yan (qayta ishlanadigan cho‘yan), quyish cho‘yani 
(kul rang cho‘yan), maxsus cho‘yanlar (ferroqotishmalar), legirlangan cho‘yanlarga 
bo’linadi.Oq cho‘yanni olsak, bunda cho‘yan tarkibidagi uglerod karbid holida 
bo‘ladi. Bunday cho‘yanlarni sindirilsa yuzalari oq rangda shuning uchun oq 
cho‘yan deb ataladi. Hozirgi kunda eritilayotgan cho‘yanlarni 80 % oq cho‘yandir. 
Ular qayta ishlanib po‘lat olinadi.Tarkibida kremniy va marganes odatdan tashqari 
ko‘proq bo‘lgan cho‘yanlar maxsus cho‘yanlarga kiradi yoki ferroqotishmalar deb 
yuritiladi. Tarkibida 9-13 % Si bo‘lgan cho‘yan ferrosilitsiy, tarkibida 10-25 % Mn 
bo‘lgan qotishma marganesli yoki yaltiroq cho‘yanlar deb yuritiladi. Tarkibida 75% 
gacha marganes bo‘lgan qotishmalar ferromarganeslar deb ataladi.