Akademiyasining ochilishi marosimida so’zlagan nutqida: Birovni o’qitadigan

Foydalaniladigan uskuna, moslama va o’lchov asboblari. 
SHC-1, SHC-11 asboblari, shtangenreysmass, ob`ekt (detal`, buyum va h.k.), stol. 
Ishni bajarish tartibi. 

1.Shtangenasboblar tuzilishi va vazifasi bilan tanishib chiqiladi va daftarga yoziladi. 

2.Shtangensirkulni tuzilishi va ish prinsipini o’rganiladi. 
3. Shtangensirkul` va shtangenreysmass yordamida ma'lum ob`ekt ustida amaliy (o’lchash) ish 
o’tkaziladi. 
4. Kuzatish materiallari va qilingan hulosalarni jadval shaklida qayd Etiladi. 
Ta
rtib 
ra
qa
mi
Та
рти
б 
ра
ка
м
и 
O'lchash 
asbobining 
nomi va tipi 
Chizg’ich 
shkalasi 
bo’linmasi 
ning 
intervali 
Nonius 
shkalasi 
bo’linmasi 
O’lchash 
hisobi
Aniqlik
darajasi
Tekshirish uchun savollar
. 
1. 
O'lchash deb nimaga aytiladi va o’lchashdagi qo’llanaladigan qanday usullarni bilasiz? 
2. 
Chiziqli ulchashlarni ulchash asboblari qaysilar? 
3. 
Shtangenasboblar tuzilishini aytib bering? 
4. 
Shtangenasboblar qanday materiallardan tayyorlanadi? 
2-amaliy mashg’ulot. 
Ishdan maqsad: 
Yasaladigan detallarning o'lchamlarini zagotovka sirtiga tushirib takror 
ishlab chiqariladigan va shakli kamdan-kam o'zgartiriladigan detallarga reja tortish usullari, 
ularni bajarish tartibi va ketma-ketligi bilan tanishtirish ishlari bajariladi. 

---

24 
Rejalashdan avval zagatovka yoki ishlangan detal yaxshila ko'zdan kechirildadi va 
kavaklari, pufakchalari, dars ketgan joylari, parda qoplangan, qiyshaygan joylari va shunga 
o'xshash kamchiliklarning bor-yo'qligi, o'lchamlarining to'g'riligi, yetarli qo'yim qoldirilganligi 
tekshiriladi. Undan keyin rejalanadigan barcha yuzalar keyindidan, qoliplash vaqtida yopishib 
qolgan tuproqdan tozalnadi, g'adir-budurlari ketkaziladi, so'ngra zagatovka bo'yaladi.
Ular bo'yalsagina tortilgan reja ko'zga tashlanib, ish prossesida yaqqol ko'rinib turadi. Qora, ya'ni 
ishlanmagan va dag'al ishlangan yuzalar bo'r bilan, tez quriydigan bo'yoq yoki lak bilan 
bo'yaladi. Bo'r poroshogini suvda sutday qilib qorib, unga bir oz zig'ir moyi va sikkativ (tez 
qurituvchi modda) qo'shiladi. Rejalanadigan yuzani bo'r bo'lagi bilan bo'yash tavsiya qilinmaydi, 
chunki bu holda bo'r zarralari uchib ketib, chiziqlar ko'rinmay qoladi. Toza ishlangan yuzalarini 
bo'yash uchun eritilgan yoki ayrim bo'lakcha holidagi to'tiyo ishlatiladi. To'tiyo eritmasi (bir 
stakan suvga 2-3 choy qoshiq to'tiyo solinadi) buyumning yuziga cho'tka yoki latta bilan 
surtiladi. Ayrim bo'lakcha xolidagi to'tiyodan foydalanganda buyumning yuzi so'v ilan xo'llanib, 
so'ngra to'tiyo ishqalanadi. Har ikkala holda xam buyumning yuzi yupqa va pishiq miz qatlami 
bilan qoplanadi, ana Shunday yuzada reja yaqqol ko'rinib turadi.
Bo'yalgan yuzani rejalashda oldin baza belgilanadi. Rejalar shu bazadan boshlab tortiladi. Tekis 
materiallarni rejalashda yassi detallarning, list va polosa materialning tashqi chetlari, 
shuningdek, yuzaga chizilgan har xil chiziqlar, masalan, markazlovchi, o'rtacha, gorizontal, 
vertikal yoki og'ma chiziqlar baza bo'lib xisoblanishi mumkin. Agar detal yoki materiallarning 
tashqi (pastki, ustki yoki yon) chetlari baza qilib olinadigan bo'lsa, uni dastlab tekislash kerak. 
Chiziqcha, odatda quyidagicha chiziladi: avvalo barcha gorizontal hiziqchalar, so'ngra vertikal 
chiziqchalar, keyin og'ma chiziqchalar va oxiridagina aylanalar, yoylar va burilishlar chiziladi.
Ish vaqtida qo'l tekkan sari chiziqchalar o'chib, yaxshi ko'rinmaydigan bo'lib qolishi mumkin,
buning oldini olish uchun chiziqchalar ustidan kern uriladi. Kern izlari - o'yilgan nuqtalar 
chuqukr bo'lmasligi va chiziqchalar ularning o'rtasipdan o'tishi lozim. (32-rasm, b ga qarang). 
Kern izlari orasidagi masofa ko'z chamalab belgilanadi. Oddiy shaklli uzun chiziyilarda bu 
masofa 20 dan 100 mm gacha bo'ladi, qisqa chiziqlarda Shuningdek, burchaklarda, burilishlarda 
va qayrilishlarda esa 5 dan 10 m gacha bo'lishi lozim.
Aniq buyumlarning ishlangan yuzalarida belgi chiziqlari izidan kern urilmaydi.