81
kunda ftor birikmalarining kariesga karshi ta‘sir mexanizmini tushuntiruvchi qator gipotezalar-
teoriyalar mavjuddir:
1. Tish emalining yetilish (oxaklanish) davrida gidroksilapatit tarkibidagi karbonat qoldig‘ini ftor
bilan almashinuvi gidroksilapatitni ftorapatitga aylantiradi. Ftorapatit kislotalar va mikroblar
ta‘siriga juda chidamli bo‘lishi emal qobig‘ini kariesga nisbatan turgunligi"'' bir muncha oshiradi.
(Dmitriev I . M . , 1974; aepks1p5 S . M . , 1 9 7 8 ) ;
2. Ftoridlarni qo‘llash natijasida emalda kislotalar ta‘sirida qiyin eriydigan kalsiy ftor, va fosfor
saqlovchi birikmalar hosil bo‘lar ekan. Bu birikmalar emal remineralizastiyasida faol ishtirok
etadi. Shu bilan birgalikda ftorning ozgina miqdori ham gidroksilapatit
kristallanishini
tezlashtiradi. Bo‘larning barchasi emalning turrunligini oshiradi (MiXeg SG.S. e~ a k . , 1 9 6 5 ; Vgis1euo1s1
G . , 1967; Eeyogou U . A . , 1 9 6 7 ; Fedorov Y u . A . , 1 9 7 4 ) ;
3. Ftor moddasi bakteriyasi mikroorganizmlarning og‘iz bo‘shlig‘idagi moddalar almashuvi
jarayonini buzadi va shu yo‘l bilan tish blyashkalari hosil bo‘lishiga to‘sqinlik qiladi. Natijada
kislota hosil qiluvchi mikroorganizmlar ko‘paya olmay ular soni keskin kamayib ketadi. Shu bilan
birgalikda ftor so‘lak tarkibidagi fermentlar faolligini pasaytiradi. Umuman olganda ftor ta‘sirida
mikroorganizmlar, tish blyashkasi va ular faoliyati natijasida hosil bo‘ladigan mahsulotlar tish
emaliga nisbatan salbiy ta‘sirini susaytiradi va shu yo‘l bilan karies jarayonini oldini oladi
(Sapogovski T . I . , Fedorov Y u . A . , 1 9 7 3 ) ;
4. Ftor yodga nisbatan kimyoviy aktivligi yuqori mikroelement bo‘lganligi
uchun organizmga
endog‘en va ekzogen yo‘llar bilan tushgandan so‘ng qalqonsimon bez faoliyatini o‘zgartiradi, tish
to‘qimalariga bevosita va bilvosita (tireoid gormonlar orqali) ta‘sir etib mineralizastiya jarayonini
faollashtiradi. (Fedorov Y u . A . , 1972,19 73) ;
Bugungi kunda karies profilaktikasi maqsadida ftorli birikmalarning ishlatilishi ikki asosiy yo‘l
bilan amalga oshiriladi:
1. endogen usulida - ftor organizmga suv, tuz, sut mahsulotlari, tomchilab, yoki tabletkalar tarzida
kiritiladi;
2. ekzogen usulida - tishlar
emal qavatiga eritmalar, gellar, tish pastasi va laklar sifatida surish,
surtish yo‘llari bilan kiritiladi.
Ftor birikmalari mahaliy usulda tish emaliga surtilsa ularning so‘lakda erishi natijasida
hosil bo‘lgan zrkin ftor ioni emal to‘qimasiga va shilliq pardaga so‘rilib organizm endogen
muhitiga o‘tadi. Endogen usulda kiritilgan ftor o‘z navbatida qon orqali aylanib so‘lak bezlarda,
assimilyastiya qilinib, hosil bo‘lgan so‘lak tarkibida tish emal qavatini mahaliy yuvib turadi.
Profilaktika maqsadida bir vaqtning o‘zida sistemaga (endogen) kiruvchi
ikki xil usullardan
foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanmaydi. Mazkur usullardan birini mahalliy usul bilan
almashib amalga oshirish yaxshi natijalar beradi va profilaktika tadbirining samaradorligi yaqqol
oshadi.
Organizmga ftor kiritishning endogen usulini tanlashda aniq, ko‘rsatmalar bo‘lishi mart.
Shulardan eng asosiylari quyidagilardir:
1. Aholi o‘rtasida kariesni keng tarqalganligi;
2. Ichimlik suvida ftor miqdorining ancha pastligi (meyorda mo‘ljallangan dozaning yarmi va undan
p a s t ) ;
3. Qo‘shimchaa ftor kiritish manba‘larining yo‘qligi;
4. Sovuq iqlim mintaqalarida yashash.
Ftor birikmalarining endogen yo‘li bilan organizmga kiritilishi
doimo nazorat va xushyorlik
tadbirlarini talab qiladi.
Shuning uchun ftorni organizmga kirishini, uning miqdorini ishonchli nazorat qiladigan
usullarni ishlab chiqish, bu usullar kishilar organizmiga salbiy ta‘sir ko‘rsatmasligi va atrof muhitni
ifloslantirmasligini kafolatlasa bugungi zamon talabiga javob bergan bo‘lib hisoblanadi. Shu
bilan birgalikda organizmning ftor elementiga nisbatan sutkalik talab darajasini bilish va karies
profilaktikasida uni inobatga olish ishlab chiqilgan usullarning asosini tashkil qilishi lozim.
82
Shundan kelib chiqib, avvalam bor, ftorning organizmdan siydik orqali ajralishining sutkalik
miqdorini aniqlash va shunga asoslanib organizmning ftorga nisbatan talabini hisoblab chiqish
tavsiya qilingan.
Ko‘pgina tajribalarda shu isbotlanganki, 15 yoshgacha bo‘lgan insonlar siydik orqali organizmga
kirgan ftor moddasining 50% ni ajratib chiqarar ekan; 16-19 yoshda -55% ni va kattalar yoshida
bu ko‘rsatkich 60% ni tashkil qiladi.
Shu, nazarda tutgan holda organizmning ftorga nisbatan talab
darajasini miqdor jihatdan
khisoblab chiqish uchun siydik bilan ajralib chiqqan ftor miqdorini 15 yoshlilar uchun 2 , 0
koeffistientga; 16-19 yoshlilar uchun 1 , 8 koeffistientga; 20 va undan katta yoshdagilar uchun 1 , 6 6 ga
ko‘paytirish lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: 
