Samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti geografiya tabiiy recurslar kafedrasi

1.
Ko‗pgina muzliklar tog‗lar «tugunida» 
joylashgan (Zarafshon, Seversov va boshqa muzliklar); 
2.
Asosiy muzliklar tog‗ 
massivlarining g‗arbiy yon-bag‗irlarida joylashgan (G‗arbiy Pomir muzliklari); 
3.
Ko‗p muzliklar tog‗ tizmalarining shimoliy yon-bag‗irlarida joylashgan 
(Turkiston, Iliorti tog‗ tizmalarining shimoliy yon bag‗rlari). 
Muzliklarning tarqalishi tog‗li rayonlarning orografik xususiyati, relef 
sharoiti, yog‗in-sochin miqdori va boshqa omillarga bog‗liq holda shakllangan. 
Shunday qilib, O‗rta Osiyo tabiatining noyobligi shundaki, bu mintaqa boshqa 
mintaqalardan nafaqat muzliklar maydonining ko‗pligi, balki muzliklar 
ko‗lamining kengligi bilan ham farq qiladi (3-jadval). 
O‗rta Osiyo yirik tog‗ muzliklarining joylashishi. 
3-jadval
№ 
Muzliklar nomi 
Joylashgan 
o‗rni 
Uzunligi, 
km hisobida 
Maydoni 
km
2
 
hisobida 
1. 
Fedchenko 
Badaxshon 
72 
907 
2. 
Inilchek 
Markaziy 
Tyanshan 
57 
823 
3. 
Grum-Grjimoylo 
Badaxshon 
36 
160 
4. 
Garmo 
Badaxshon 
27,5 
153 
5. 
Zarafshon 
Zarafshon 
daryosi 
yuqori 
qismi 
25 
41 
6. 
Semyonov-
Tyanshanskiy 
Markaziy 
Tyanshan 
21 
- 
7. 
Mushketov 
Markaziy 
Tyanshan 
20 
- 
8. 
Korjenevskiy 
Oloy orti tizmasi 
19,5 
89 
9. 
Darvoz 
Darvoz tizmasi 
16,5 
44 
10. 
Kichik Tonimas 
Fanlar 
akademiyasi 
tizmasi 
16 
66,5 

---

42 
O‗rta Osiyo tog‗ muzliklari o‗zining qalinligi bilan ham ajralib turadi. 
Masalan, Fedchenko muzligining qalinligi uning yuqori qismida 700-1000 m ni 
pastki qismlarida esa 300-400 metrni tashkil qiladi. O‗rta Osiyo tabiatining 
noyobligi va tog‗ muzliklarining yana bir o‗ziga xos xususiyatlari shundan 
iboratki, tog‗ muzliklari ayrim yillari (har yili takrorlanmaydi) vodiy bo‗ylab 
juda tez harakat qiladi. Lekin bu hodisaning sababi hozirgacha aniqlangan 
emas. Masalan, Fanlar akademiyasi tizmasining g‗arbiy yon- bag‗irlarida 
joylashgan Medvejiy muzligi 1951 yilda kutilmaganda yozda 2 km oldinga 
surilib Abduqahhor daryosi vodiysini to‗sadi. 1963 yilda esa muzlik chekinadi, 
ya‘ni o‗sha yili sutkasiga 50 m tezlikda siljib daryo vodiysini to‗sib qo‗yadi, 
xuddi shunday hodisa 1988 yilda yana takrorlandi. Muzliklarning bunday tez 
harakat qilishini fanda «pulsatsiya» deb yuritiladi. 
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, keyingi vaqtda global miqyosda 
iqlimning o‗zgarishi, inson xo‗jalik faoliyatining ta‘siri O‗rta Osiyo tog‗ 
muzliklarining erishi, chekinishini tezlashtirmoqda. Bunda Orol dengizi 
qurishining ma‘lum darajada hissasi bor. Bu haqda keyingi boblarda 
to‗xtalamiz.