69
ishlab chiqilgan va qurilishda hamda ko‘pgina inshootlarning konstruksiyalarini va fundamentlar
cho‘kishini o‘lchashda asosiy usul sifatida qo‘llanilmoqda. Xozirgi vaqtda bu usul keng tarqalgan,
uning afzalligi shundan iborat:
-yuqori aniqlikda o‘lchashligi;
-murakkab bo‘lmagan va arzon asboblar talab etilishida;
-qiyin sharoitlarda qurilish maydonlarida o‘lchash ishlarni bajarish mumkinligi, ular
yordamida keng xaroratli diapazonda montaj yoki beton va yer ishlarini bajarilishi va xokazo.
YUqori aniqlikda nivelirlash yordamida 10—15 metr oralikda
joylashgan ikkita nuqta
balandligining farqini 0,03+0,05 mm o‘rta kvadratik xatolikda aniqlash mumkin. Bir — biridan bir
necha yuz metr uzoqlikda joylashgan ikkita nuqta balandligining farkini o‘rta kvadratik xatoligi esa
0,1+0,2 mm aniqlikda ta’minlanadi.
Geometrik nivelirlash usulining asosiy kamchiligi axborotni masofadan uzatish yoki o‘lchash
jarayonini avtomatlashtirishning murakkabligidadir. SHuning uchun ayrim inshootlardan
foydalanish davrida, ya’ni zaryadlangan zarrachalarni tezlatgichlarini, atom reaktorlarini va boshqa
yuqori radiatsiyaga ega bo‘lgan inshootlarda yoki yuqori chastotali qudratli kuchlanish manbalarda
o‘lchashlarni faqat profilaktik to‘xtashlar paytida echish mumkin. SHuning uchun sikllar orasida
katta intervalli vaqt o‘tadi, o‘lchash laxzasini tanlash murakkablashadi va maksimal deformatsiya
kutilayotgan davrga to‘g‘ri kelmasligi mumkin.
Tadkikotlar ko‘rsatadiki, yassi parallel plastinkaga ega bo‘lgan NA-1,N-1,
N-0,5, N
t
-0,07, N
i
-0,04 , Dini-1l, Dini-21T turdagi nivelirlar yuqori aniqlikni ta’minlaydi.
YOpiq inshootlarda yuqori aniqlikda nivelirlashni bajarish, nisbatan osonroq erishiladi. Bir
qator mualliflar ning tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki yuqori aniqlikda
nivelirlash ochik xavoda
bajarilganda, soyabondan foydalanishdan tashkari nivelirni qo‘shimcha issiqlikdan ximoyalovchi
asbobdan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Bu. esa
i
burchak qiymatini
2
marta kamaytiradi va nivelirlash aniqligini oshiradi. Barcha
hollarda nivelirning asosiy shartini tadqiqot qilishda maxsus stend barpo etish lozim. Buning uchun
bino devorida teng balandlikda 2 ta shkala o‘rnatiladi. Bunday murakkab bo‘lmagan qurilma
nivelirning bosh shartini zudlikda nazorat qilishni ta’minlaydi. Nivelirning
asosiy shartini nazorat
etish chastotasi asosan, nivelirning turi, tashqi muxitning o‘zgarmasligi, maydondagi silkinishlar
miqdori va xar bir konkret xolat uchun eksperemental ravishda aniqlanadi. Agar nivelirning asosiy
sharti ikkilangan nivelirlash usuli bilan tekshirilmasdan, sezilarni
elka tengsizligidagi ikkita
o‘lchashlar oshirilgan bo‘lsa, qarash trubasini qayta fokuslashga alohida etibor berish lozim bo‘ladi.
Bu holda bosh shartni bajarishda ikkilangan nivelirlash usulidan foydlanish e’tiborga
molikdir.
YAssi parallel plastinkali yuqori aniqlikdagi nivelirlarni tadqiq etishda, uning turli
uchastkalarida baraban bo‘lakchasining qiymatini aniqlash maqsadga muvofiqdir. Buning uchun
0,5 1.0mm bo‘laklarga bo‘lingan shkala tayyorlanadi va UIL — 21 yoki IZA—2 turidagi o‘lchov
mikroskopda komporirlanadi, oraliqlarning pasportdagi qiymati bilan baraban sanog‘n bo‘yicha
aniqlangan interval miqdorini takkoslash natijasida kerakli axborotni olish mumkin.
Agar bitta
shtrixdan emas, balki bissektor yoki vizir nishonning murakkab shaklidan foydalanilsa, baraban
mikrometrini tadqiq qilishda murakkab bo‘lmagan qurilmadan foydalanish qulaydir.
SHkala mikrometr vinti yordamida ko‘chirish uchun moslashgan, ko‘chirish miqdorini
mikrometr yoki soat turidagi indikator yordamida aniqlanadi.
Bunday moslama mikrometr
barabanini tadkiq qilishda talab etilgan oraliqni tanlash imkonini beradi.
YUqori aniqlikda nivelirlash ishlari tajribasi kursatadiki, noyob nivelir tagligni qo‘llash
nivelirlash aniqligini va ishlab chiqarish unumdorligini sezilarni oshirishga imkon beradi. Ish
paytida taglik nivelir shtativining bosh kis miga o‘rnatiladi. Noyob nivelir tagligi platformaga
o‘rnatiladi va siquvchi planka yordamida maxkamlanadi. Platforma nivelir bilan 100 mm
balanddikda ravon siljishi mumkin. Bunda nivelir kiyaligi ±10 dan oshmaydi. Noyob nivelir
tagligini qo‘llab nivelirni o‘rnatish stansiyadagi ish vaqtining 10% ni tashkil etadi.
Noyob nivelir tagligi yuqori aniqlikdagi nivelir bilan komplektda bo‘lsa, stansiyadagi nazorat
uslubini o‘zgartirishi mumkin. Ma’lumki, yuqori aniqlikda nivelirlashda stansiyadagi nazorat
70
ishlari, reykaning asosiy va qo‘shimcha sanoqlar bo‘yicha hisoblanilgan nisbiy balandliklar farqini
taqqoslashdan iboratdir. Ammo ikki shkalali reykada qo‘shimcha shkala
shtrixi asosiy shkala
shtrixiga nisbatan 2,5 mm ga siljigan bo‘ladi, asosiy shkaladan olingan sanok qo‘shimcha shkaladan
olingan sanoqdan+98 sanoq barabani mikrometrining 50 bo‘lagiga farq qiladi va nazorat o‘lchoviga
ma’lum darajada bog‘liq bo‘ladi. Bu asosan qo‘shimcha shkala bo‘yicha sanoq bevosita asosiy
shkala bo‘yicha olingan sanoqdan keyin olinganda namoyon bo‘ladi.
Oddiy shtativ bilan asbobning ikkita gorizontida nivelirlash nixoyatda mashshaqatli ishdir.
Asbob gorizontini o‘zgartirish uchun noyob nivelir tagligidan foydalanish ancha qulay, ayniqsa
vizirlash chizig‘ini o‘zi o‘rnatadigan nivelirlar qo‘llanilganda.
Texnologik qurilmalar va inshoot devoriga mahkamlangan reykalar bo‘yicha qisqa vizirlash
nurli yuqori aniqlikda
geometrik nivelirlash, ikkita bajaruvchi bilan amalga oshiriladi. Noyob
inshootlardan foydalanish vaqtida bu o‘lchashlar bo‘yicha, odatda inshootning holatini taxlil qilish
uchun barcha shkalalar balandligi hisoblanadi, texnologik kurilmalarga o‘rnatilgan shkaladan uning
siljishi kuzatiladi, devorga o‘rnatilgan shkala bo‘yicha esa qurilish konstruksiyasining
deformatsiyasi va fundament cho‘kishi aniqlanadi. Binobarin shunday xolat bo‘lishi mumkinki,
o‘rtadan turib geometrik nivelirlashni bajarishning imkoni bo‘lmaydi.
SHakl - 7.8.1.
Bunday holatlarda vizirlash nuri uzunligi farqini saqlagan holda. nisbiy balandlikni ikkilangan
o‘lchashini qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi (7.8.1- shakl).
Do'stlaringiz bilan baham: