Soтsiologiya fanidan ma‘ruza matnlari

Ta‘limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta‘limdan 
ajratib bo‗lmaydi – bu sharqona qarash, 
sharqona hayot falsafasi
.
I.A.Karimov 
 
Tarbiya sotsiologiyasi
 
 
―Tarbiya sotsiologiyasi‖ so‗zini eshitganda ba‘zida : 
-
Agar tarbiya bilan pedagogika fani va shuningdek, tarbiyaning ba‘zi bir 
muammolari bilan psixologiya, etika va estetika shug‗ullansa, bu haqda biron-bir 
yangilikni sotsiologiya fani ayta oladi-mi? – degan savol tug‗ilishi mumkin. 
Pedagogika va sotsiologiya fanlarini o‗rganar ekanmiz, quyidagi javlbni topamiz. 
―Tarbiya‖, ―tarbiyalash‖ tushunchalarini tahlil etib ko‗radigan bo‗lsak. 
Pedagogik adabiyotlarda bu so‗z odatda – ongli ravishda shaxsga (individual) uni 
biron-bir ijtimoiy rolni bajarishga tayyorlash uchun ijtimoiy ta‘sir etish, buning uchun 
o‗sha shaxsda zarur bo‗ladigan sifatlarni paydo qilish ―yaratish‖ tarzida ifodalanadi. 
Bunda tarbiya ishi bilan maxsus tuzilgan ijtimoiy muassasalar shug‗ullanishi nazarda 
tutiladi. Shunga ko‗ra ―tarbiya‖ va ―ta‘lim berish‖ tushunchalari yozilganda turlicha 
yozilsalarda, ammo ma‘nosiga ko‗ra bir-biriga juda yaqin turadilar. 
-
Tarbiya, ta‘lim berish ishlari aniq bir maqsadga qaratilgan faoliyat 
bo‗lgani uchun u kishidagi qanday qobiliyatlarni, sifatlarni konkret ravishda 
rivojlantirishga qaratilganligiga qarab (intellektual, emotsional, siyosiy, ahloqiy, 
estetik va x.k.) u differensiyalanadi, ya‘ni tabaqalanadi. Tarbiyaviy faoliyatning mana 
shu aspektlari, ularning mazmuni, o‗ziga xos maqsadlari, uslublari tegishli fanlar 
tomonidan tadqiq qilinadi. Natijada tarbiya jarayonini o‗rganish yanada ko‗proq 
kompleks xarakter kasb etib, integrasiyalash, ularni umumlashtirish uchun katta 
zaruriyat paydo bo‗ladi. O‗z navbatida, yig‗ilgan bilimlarni umumlashtirish dastlab 
sotsiologik jihatdan tahlil qilinadi va faqat shundan keyingina falsafiy darajada 
amalga oshiriladi.
Sotsiologik jihatdan olib qaralganda tarbiya – shaxs muomalada bo‗lgan barcha 
ob‘ektiv va sub‘ektiv faktorlar yig‗indisining ta‘siri ostida shakllanishi va 
rivojlanishini bildiradi. Mana shunday ma‘noda u o‗ziga bir maqsadga yo‗naltirilgan 
pedagogik faoliyatni birlashtiradi, ammo uning eng asosiy mezonlaridan biri – 
tarbiyalanuvchilarning onggi va xulq-atvoriga ta‘sir qiluvchi ana shu sharoitlarni 

---

46 
ma‘lum bir maqsadga muvofiq tizimga keltirishni tashkil etish hamda jamiyat uchun 
zarur bo‗lgan tarbiyalash samaradorligini ta‘min etishdan iborat bo‗lib qolaveradi. 
Hozirgi zamon ilm-fani, shu jumladan sotsiologik tadqiqotlar natijasida ham 
bunday murakkab va muhim tarbiyaviy ishni hal etish uchun ko‗p ishlar qilingan 
bo‗lsa ham Respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyingi sharoit, yangi vaziyat 
bu borada ko‗p ishlarni tubdan o‗zgshartirishni talab etmoqda. Mamlakatimizda yuz 
berayotgan tub o‗zgarishlar, fikr erkinligi, demokratiya sotsiologik tadqiqotlar 
o‗tkazish imkoniyatlarini yaratmoqda. 
Pedagog-olimlar, sotsiologlar yangi jamiyat kishisini tarbiyalab yetkazish 
uchun pedagogikaning fundamental masalalarini qayta ko‗rib chiqishlari, katta 
miqyosda tadqiqot ishlari olib borishlari, mamlakatda sodir bo‗layotgshan iqtisodiy 
va sotsial-madaniy jarayonlarning mohiyatini va o‗ziga xos tomonlarini ochib 
beruvchi qirralarni aniqlashlari kerak. Chunki bu jarayonlarnitng barchasi yangi 
jamiyat kishisining shakllanishi, ijtimoiy ongni va demak, har bir shaxsning ham 
onggini, dunyoqarashini, xulq-atvorini ham o‗zgartirish bilan bog‗liqdir. 
Mana shu kabi muhim vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishi pedagog 
olimlarimizdan, sotsiologlardan, tarbiya ishi bilan band bo‗lgan har bir kishidan 
ijodiy izlanishlarni. Oldin faqat bir tomonlama o‗rganilib kelingan shaxsni 
shakllantirish, kamolotga yetkazish, milliy g‗oyali qilish masalalariga katta diqqat 
hamda mas‘uliyat bilan yondashishni talab etadi. 
Shunday qilib, pedagogika hamda sotsiologiya (tarbiya sotsiologiyasi) fanlari 
oldida davlat ahamiyatiga ega bo‗lgan muhim masalalar turibdi. 
Sotsiologiyaning ilmiy jarayonga olib chiqilishi O.Kont nomi bilan bog‗liq. 
Sotsial fanlarning tadqiqot ob‘ektlarini aniqlash ancha murakkab bo‗lib, ular 
jamiyatdagi turli munosabatlarni tahlil etadilar. Tarbiya sotsiologiyasi ham 
sotsiologiyaning tadqiqot yo‗nalishlaridan biri hisoblanadi. Uning predmeti esa 
jamiyatda shaxsning shakllanib borishidir. Shaxsning ijtimoiy-iqtisodiy va ma‘naviy 
muammolarni hal etishdagi rolining toborpa oshib borayotgani va shu sababli uning 
g‗oyaviy-siyosiy, ma‘naviy tomonlarini rivojlantirishga ko‗proq e‘tibor berilayotgani, 
boshqa tarmoqlarga qaraganda (shahar, qishloq, mehnat sotsiologiyalari va x.k.) 
tarbiya sotsiologiyasini oldingi o‗rinlarga olib chiqmoqda. 
Shaxs rivojlanishi va shakllanishining sotsial faktorlari haqida gapirar ekanmiz 
bunda mehnatning juda katta rol o‗ynashini ham esdan chiqarmaslik kerak. Shaxs 
ruhiyati va xulq-atvorida ijtimoiy munosabatlar, birinchi navbatda uning ijtimoiy 
rolida aks etadi. Ijtimoiy munosabatlar shaxsga turli darajalarda ta‘sir etadi: Shaxsda 
bir vaqtning o‗zida ham umuminsoniy, ham sinfiy, ham milliy va shuningdek, 
guruxiy (jinsi va yoshiga qarab), ham mikroguruhiy (ayrim oilalar, jamoalar, 
norasmiy guruxlar) munosabatlari yuzaga keladi. Shaxs onggiga umuman va 
shuningdek. Uning ayrim tomonlariga , qirralariga, ayrim aspektlariga u yoki bu 
darajada ta‘sir etishlari natijasida, ular shaxs ruhiyati olamida o‗z izini qoldiradilar. 
Bu ta‘sirlar shaxs ruhiyatida ko‗payib borishi bilan birga, ular bir-birini to‗ldiradi 
yoki inkor etadi, yo‗qotadi va oldin paydo bo‗lgan ehtiyojlar bilan, qiziqishlar, 
munosabatlar va ko‗nikmalar bilan o‗zaro aloqada bo‗lib ma‘lum bir tizim 
komponentlarini tashkil etadi. Demak, inson o‗zining dinamik jihatdan rivojlanib 
borishida, rivojlanayotgan jamiyat modeli sifatida olib qaralishi mumkin ekan. Lekin 

---

47 
bu model turli darajalarda bo‗ladi, chunki ijtimoiy munosabatlarning qarama-
qarshiligi turli shaxslar onggida turlicha iz qoldiradi. 
Inson pedagogika, psixologiya, etika, estetika fanlarining predmeti sifatida 
tadqiq etilishidan oldin, uningsh rivojlanib, shakllanib borishi, uning muhiti, sharoiti 
sotsiologik tahlil etishning ob‘ekti bo‗lmog‗i kerak. 
Uning asosiy maqsadi – inson mohiyatining ijtimoiy muammosini hal etish-
dir... Butun tarbiya jarayoni u keng yoki tor ma‘noda tushunilishidan qat‘iy nazar 
jamiyat va shaxs o‗rtasidagi o‗zaro munosabatning eng muhim shakli sifatida olib 
qaralishi lozim. Bu o‗zaro munosabatning dastlabki shakliga (*darajasiga) insonning 
ob‘ektib o‗zaro xarakati, uning hayot tarzi, uning sotsial va madiy muhiti kiradi. 
Jamiyat miqyosida ro‗y berayotgan ommaviy hodisalar ham pedagogika va 
sotsiologiya, psixologiya fanlari uchun tadbiqiy ahamiyatga ega. Chunki alohida 
shaxs tarbiyasida ommaviy hodisalarning, katta guruhlarning ta‘sirini inkor etib 
bo‗lmaydi. Zamonaviy sotsiologiyaning diqqat markazida jamoa (assotsiasiya) va 
uning asosiy ijtimoiy namoyon bo‗lish shakli – ommaviy (guruxiy, jamoaviy) xulq-
atvori ham turadi. 
Kishilar o‗z hayot-faoliyati davomida birlashadigan guruxlar masalasi nafaqat 
pedagogika, psixologiya fanlarining, balki sotsiologiya fanining ham muhim tadqiqot 
ob‘ekti hisoblanadi. Ijtimoiy munosabatlar asosan ijtimoiy guruxlar o‗rtasidagi 
munosabatlarda namoyon bo‗ladi. ―Sotsial guruh‖ termini juda keng va ko‗p 
ishlatiladi. Pedagogika va psixologiya fanlarida guruhlarni sotsial-iqtisodiy, sotsial-
demografik, sotsial-psixologik va boshqa guruxlarga ajratadilar.