O’quv darslik

I-
qaytarta’sir ko’rsatuvchipreparatlar:
fizostigminsalitsilat, 
prozerin, 
galantamingidrobromid.
II-
qaytmasta’sir 
ko’rsatuvchi 
preparatlar: 
 
armin, 
fosfakol, 
fosfororganikbirikmalar. 
Antixoliesteraz vositalarining atsetilxolinesterazani falajlashi fermentning 
asetilxolin bilan bog’lanuvchi joylarida yuz beradi. Ba’zi bir preparatlar
anionva esteraz markazlar (prozerin) bilan bog’lansa, boshqalari faqat anion 
(edrofoni) yoki faqat esteraz markaz (fosfor organik birikmalar) bilan 
bog’lanadi. Bundan tashqari antixolinesteraz vositalarining asetilxolinesteraza 
bog’lanishida gidrofob o’zaro ta’sirlar muhim rol o’ynaydi. Asetilxolinesteraz 
vositalar asetilxolin gidroliziga to’sqinlik qilib, uning muskaringa va nikotinga 

---

- 220 -
o’xshash ta’sirlarini uzaytiradi. M-xolinomimetik ta’sir birqator silliq muskullar 
(ko’zning aylana va kipriksimon muskullari, bronxlar, MIT va boshqa 
muskullar) ning tonusi va qisqarish aktivligini oshirishi bilan namoyon bo’ladi. 
Antixolinesteraz vositalar terapevtik dozalarda bradikardiya chaqiradi,yurak 
ishining pasaytiradi, yurakning o’tkazuvchi yo’llari bo’yicha impuls o’tishini 
sekinlashtiradi, arterial bosim pasayadi.Yuqori dozalarda esa taxikardiya 
chaqirishi mumkin (uni yurak qisqarishlari chastotasiga ta’siri, uning faqat M-
xolinoreseptorlarni qo’zg’alishlari bilan bog’liq bo’lmasdan, balki simpatik 
gangliyalar xolinoreseptorlarini, buyrak usti bezi mag’iz moddasini va uzunchoq 
miya markazini stimullash bilan ham bog’liq bo’ladi).Antixolinesteraz vositalar 
xolinergik innervatsiyaga ega bo’lgan bezlarni (bronx, ovqat hazm qilish, ter va 
boshqa bezlarni) sekretsiyasini kuchaytiradi. 
Antixolinesteraz vositalarning nikotinsimon ta’siri nerv-mushak sistemasi 
o’tkazuvchanligi va vegetativ gangliyalarda namoyon bo’ladi. Kichik dozalarda 
antixolinesteraz vositalar skelet mushaklarida va vegetativ gangliyalarda 
qo’zg’alishlar o’tishini osonlashtiradi, katta dozalarda esa susaytiruvxhi ta’sir 
ko’rsatadi. 
Antixolinesteraz vositalar kichik dozalarda MNS (elektroensefalogrammaning 
disinxronizatsiyasi vujudga keladi, qator reflektor reaksiyalar vaqti qisqaradi) 
nistimullaydi. Katta dozalarda,ayniqsa toksik dozalarda bu moddalar MNS ni 
susaytiradi. 
Antixolinesteraz vositalarni ko’zning ba’zi funksiyalariga, MIT va siydik 
pufagining tonusi va motorikasiga, nerv-muskul o’tkazuvchanligiga va MNS ga 
ta’sirlari tibbiyot amaliyotida katta ahamiyatga ega.
Antixolinesteraz vositalar ko’zga quyidagicha ta’sir ko’rsatadi: (ris.3.7.)
a) qorachiqni toraytiradi (mioz) bu rangdor pardada joylashganko’zning aylana 
muskullaridagi M-xolinoreseptorlarni qo’zg’alishi va muskulning qisqarishi 
bilan bog’liq; 

---

- 221 -
b) ko’zni ichki bosimini pasaytiradi. Bu miozning natijasidir.Bunda rang parda 
yupqalashadi, ko’zning oldingi kamerasi burchagi kattalshadi va buning 
natijasida ko’zning ichki suyuqligi oqishi Fontan bo’shlig’idan Shlemov 
kanaliga oqishi osonlashadi; 
c)akkomadatsiya spazmini chaqiradi. Bu holatda modda ko’zning kipriksimon 
muskuli M-xolinoreseptorlarini stimulyatsiyasi tufayli yuz beradi, chunki bu 
yerda faqat xolinergik innervatsiya mavjud. Ko’zning aylana mushaklari 
bo’shashi, ko’z gavharini qavariqligini oshiradi. Ko’z yaqin masofadan 
ko’rishga moslashadi; 
Antixolinesteraz vositalarning ko’zni ichki bosimini pasaytirishi glaukomani 
davolashda keng qo’llaniladi. MIT motorikasiga antixolinesteraz vositalar 
stimullovchi ta’sir ko’rsatadi. Siydik qopi muskullarining tonusi va qisqarish 
aktivligi kuchayadi. Bu ta’sirlar ichak va qovuq atoniyasini bartaraf etish uchun 
qo’llaniladi. 
Antixolinesteraz vositalar nerv-mushak o’tkazuvchanligini osonlashtirganligi 
sababli miosteniyada, shuningdek antidepolyarizatsiyalovchi (raqobat) turidagi 
kuraresimon vositalarbilan zaharlanishda antagonist sifatida qo’llaniladi. 
Preparatlarni tanlashda, ularni faolligi, zaxarliligi,dozasi,ta’sirini davomiyligi, 
har-xil bar’erlardan o’tish qobiliyatiga axamiyat berish kerak. Glaukomani 
davolashda prozerin (neostigmin metilsulfat), fizostigmin, armin ishlatiladi. 
Galantamin bu maqsadda qo’llanilmaydi, chunki u konyuktivaga ta’sirlovchi 
ta’sir ko’rsatib, konyuktivani shishiga olib keladi.
Rezorbtiv ta’siri uchun (miosteniyada, ichak va siydik pufagi atoniyalarida, 
polimiyelitda antidepolyarizatsiyalovchi kuraresimon vositalarining antogonisti 
sifatida) preparatlarning kam toksik vositalar prozerin va galantamin, kamroq 
hollarda fizostigmin tanlanadi. Galantamin (nivalin) va fizostigmin (uchlamchi 
amin) gemato ensefalik baryerdan o’tadi. Shuning sabablio’tkazilgan 
polimiyelitning 
qoldiq 
asoratlarini 
davolashda,qachonki 
xoliner-gik 

---

- 222 -
o’tkazuvchanlikni faqat periferiyada emas, balkiMNS daham aktivlashtirish
lozim bo’ganda, asosan galantamin qo’llaniladi. 
Mavjud ma’lumotlar ko’ra, progressiyalanuvchi dementsiyani boshlang’ich
bosqichida (Altsgeymer rasalligida) keksalarda fizostigmin xotirani 
yaxshilaydi. Bu maqsadda galantamin ham qo’llash mumkin.Rezorbtiv ta’siri
maqsadida piridostigmin bromid (mesti-non) va oksazil(ambenoniya 
xlorid)qo’llash mumkin. Bular prozeringa nisbatan davomliroq ta’sir
ko’rsatadi. 
Edrofoniy (tenzilon) juda qisqa muddat ta’sir ko’satadi va 
antidepolyarizatsiyalovchimiorelaksantlar antoganisti sifatida ishlatiladi. 
Ba’zan antixolinesteraz preparatlar bilan zaharlanish kuzatiladi. Bu 
asosanorganizmda atsetilxolinni katta kontsentratsiyada to’lanishi, 
yokixolinoretseptorlarning qo’zg’alishi bilan bog’liq. Kop hollarda 
zaharlanish FOB (fosfor organic birikmalar)qo’llanilishi tu-fayli kuzatilishi
mumkin, chunki ilar yuqori darajadagi lipofillikka ega bo’lib, juda tez or-
ganizmga so’riladi va uzoq muddatga atsetilxolinesterazani faolsizlantiradi. 
Fob bilan o`tkir zaharlanish vrachning kechiktirib bo`lmaydigan yordamini talab 
qiladi. Eng birinchi qilinadigan ish FOBni tushgan joyidan chiqarib tashlash. Bu 
teri yoki shilliq qavatlar bo`lsa, ularni 3-5% li natriy gidrokarbonat eritmasi 
bilan tozalab yuvish lozim agar modda MIT ga tushsa me`da yuviladi, sifon 
xuqna, adsorbsiyalovchi va surgi vositalar buyiriladi. intoksikatsiya simptomlari 
yo`qolguncha bu tadbirlar bir necha marotaba takrorlanadi. Agar FOB qonga 
so`rilgan bo`lsa uni siydik orqali chiqarilishini tezlashtirish lozim. Qonni 
FOBdan tozalashning samarali usullariga gemosorbsiya gemodializ peritoneal 
dializ kiradi. FOBdan o`tkir zaharlanishni davolashning muhim omillaridan biri 
M-xolinoblokatorlar (atropine va atropinsimon moddalar) vaxolinesteraza 
reaktevatorlaridan foydalanishdir. Ularga molekulasida oksim(-NOH) guruhini 
tashkil qiluvchi bir qator birikmalar kiradi: dipiroksim (trimedoksimbromid, 
TMV-4)izonitrozin. Ular atsetilxolinesteraza bilan bog`langan FOB qoldiqlari 

---

- 223 -
bilan birikib fermentni erkin holatga o`tkazib, fiziologik aktivligini qayta 
tiklaydi. Dipiroksim to`rtlamchi ammoniyli birikma bo`lib MNS dan yomon, 
uchlamchi amin izonitrozin yaxshi o`tadi. Xolinesteraza reaktivatorlari 
zaharlanishning ilk davrlarida qo`llanilganda yuqori ta`sirga ega bo`ladi. 
Keyinroq esa ular faqat atsetilxolinning oz miqdorini qayta tiklaydi. Shuning 
uchun FOB dan o`tkir zaharlanganda xolinesteraza reaktivatorlarini M-
xolinoblokatorlari bilan birga qo`llash yuqori samara beradi. Xolinesteraza 
reaktivatorlari parenteral qo`llaniladi. Kerakli holatlarda ularni bir necha 
marotaba qo`llash lozim. Bundan tashqari simptomatik davo choralarini qo`llash 
lozim. Bemorni nafas olishini doimo tekshirib turish lozim. FOB so`lak 
bezlarining gipersekratsiyasini yuzaga keltirganligi sababli og`iz bo`shlig`i, 
traxea va bronxlarni so`lakdan tozalab turish lozim. Kerakli holatlarda sun`iy 
nafas oldirish lozim. Psixomotor qo`zg`alishlarda aminozin, diazepam, natriy
oksibutirat va boshqa preparatlarni yuborish lozim.