Koinotning qurilish ashyolari

natriy 
peroksidi
(Na
2
O
2
) deyiladi. U ikki atom natriy va ikki atom kisloroddan iborat bo‘lib, 
natriyning yonishidan hosil bo‘ladi. Xuddi vodorod periksi va ozon singari, natriy peroksid 
ham oqartiruv maqsadlarida qo‘llanishi mumkin. Lekin, uning bundan-da muhimroq o‘zga 
vazifasi ham mavjud. U uglerod dioksiddagi uglerod va bitta kislorod atomi bilan birikadi. 
Bunda bitta kislorod atomi erkin holda ajralib chiqadi. Agar nafas chiqarishda, chiqarilayotgan 
havoni natriy peroksiddan o‘tkazilsa, uning tarkibidagi karbonat angidrid gazi, ya'ni, uglerod 
dioksidi kislorod bilan almashadi. Natijada, o‘pkadan chiqqan havo yana nafas olishga yaroqli 
holga keladi. Natriy peroksidning ushbu xossasi, havodan erkin kislorod olishga bo‘lgan 
imkoniyat juda past bo‘lgan yopiq joylarda ishlovchi odamlar uchun kislorod ta’minotida juda 
muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan, orbital stansiyalarda va suvosti kemalarida aynan bir 
hajm havoni nafas olishda takroran ishlatish uchun natriy peroksiddan foydalanish katta 
ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Natriy ta’sirida suv molekulasidan vodorod ajralib chiqishida, natriyning o‘zi bitta 
kislorod atomi, hamda, yana bir vodorod atomi bilan birikib oladi. Natijada, 
natriy 
gidroksidi
(NaOH) hosil bo‘ladi. Uni boshqacha qilib 
o‘yuvchi natriy
ham deyiladi. 
Natriy gidroksidi, asoslar turkumiga kiradi. Bilasizki, kislotalarning molekulasi 
vodorod atomlarini juda bo‘sh holda tutib, arang ushlab turadi, asoslar molekulasi esa, 
aksincha, vodorod atomlarini juda mustahkam tutadi. Shu sababli ham, asoslarning xossalari 
odatda kislotalarning xossalariga teskari jihatlardan iborat bo‘ladi. Agar kislotaga asos 
qo‘shilsa, ular bir-birini o‘zaro neytrallaydi. Hosil bo‘lgan aralashma esa, kislota, yoki 
asosning har ikkalasini alohida olingan holatidagidan ham kimyoviy jihatdan kuchsiz bo‘lib 
chiqadi. 
Natriy gidroksidi barcha asos birikmalar ichida eng arzoni va oson topiladigani bo‘lib, 
shunga ko‘ra sanoatda juda keng qo‘llaniladi. Uni olish uchun natriy xloridan elektr toki 
o‘tkazish kerak bo‘ladi. Bu jarayonda, xlor atomlari ajralib chiqib bir elektrodga yig‘iladi. 
Natriy atomlari esa ajralib ketmaydi, balki, suv molekulalari bilan reaksiyaga kirishib, undagi 
vodorodni ajratib chiqara boshlaydi va natriy gidroksidi hosil qiladi. 
Natriy gidroksidi moy va yog‘larning molekulalarini glitserin va yog‘ kislotalarga 
parchalaydi. Natriyning tomlari yog‘ kislotalar bilan birikib, 
sovun
ga aylanadi. Tinchlik 
zamonida ushbu texnologik jarayon orqali olinadigan eng foydali mahsulot aynan sovun bo‘lsa, 
harbiy harakatlar olib borilayotgan paytda esa asosiy o‘ringa glitserin chiqadi. Chunki undan 
portlovchi moddalar tayyorlashda xom-ashyo sifatida foydalaniladi. Masalan II-jahon urushi 
yillarida Buyuk Britaniyada aholiga ovqatdagi yog‘-moy qoldiqlarini tashlab yubormasdan, 
balki ularni to‘plab maxsus qabul punktlariga topshirish kerakligi haqida ko‘rsatma bo‘lgan. 
Natriy gidroksidining yog‘lar molekulasini parchalash xususiyatining boshqa 
maqsadlarda qo‘llash yo‘nalishlari ham bor. Masalan, yog‘ qoldiqlar bilan tiqilib qolgan 

---

108 
quvurlarga natriy gidroksidi quyilsa, u hech bo‘lmaganda tiqilib to‘g‘anoq bo‘lib turgan yog‘ 
qatlami (moslashib ketgan joylarni) yumshatadi va tozalash ishlarini osonlashtiradi. Bu 
maqsadda ishlatiladigan natriy gidroksidni ba’zan eskicha nomlash bilan 
ishqor
ham deyiladi. 
Mutaxassislar orasida esa uning 
kaustik soda
tarzidagi atamasi ham keng muomalaga kirgan. 
Bu atamadagi «kaustik» so‘zining aynan tarjima ma’nosi o‘zbek tilidagi «tishlog‘ich» degani 
kabi bo‘lib, u mazkur moddaning inson terisiga tushganida, terida paydo bo‘ladigan o‘yilish-
yorilish jarohatlariga ishora tarzida shunday atalgan. Natriy gidroksidining eng katta hajmda 
ishlatilishi kuzatiladigan soha bu – yog‘och qirindilaridan viskoza, yoki qog‘oz ishlab chiqarish 
texnologiyalaridir. Agar paxta tolasiga ham avvaldan natriy gidroksidi bilan ishlov berilsa, 
uning mustahkamligi ortib, mayinlashadi hamda, bo‘yash ham osonlashadi. Natriy 
gidroksidning paxta tolasiga bunday ijobiy ta’sir ko‘rsatish xususiyatini 1850-yilda ingliz olimi 
Jon Marser tomonidan aniqlangan bo‘lib, shu sabali odatda bunday ishlovdan o‘tgan paxta 
tolasini