Koinotning qurilish ashyolari

neptuniy
deb nomlandi. 94-element esa 
plutoniy
deb 
ataldi (eslatib o‘tamiz, 2006 yildan buyon Pluton sayyora sifatida 
e’tirof etilmay qo‘ygan – 
tarjimon izohi
). Ushbu transuran 
elementlarni birinchi bo‘lib payqagan olimlar – E. MakMillan va F. 
Abelsonlar bo‘lishgan edi. Ushbu ajoyib kashfiyot uchun, Siborg va 
MakMillan 1951-yilda kimyo bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor 
bo‘lishgan.
Ba’zi hollarda uran atomlari shunday parchalanadiki, natijada 
plutoniy atomlari hosil bo‘ladi. Plutoniyning juda-juda kam miqdorlari uran rudasi tarkibida 
mavjud bo‘lishi aniqlangan. Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan istisnoli transuran element aynan 
plutoniydir. Ya'ni, plutoniy tabiatda juda oz bo‘lsa-da harholda uchrab turadi. Plutoniyni katta 
miqdorlarda sun’iy olish ham mumkin. Ko‘p miqdorlarda sun’iy hosil qilinadigan plutoniyni 
koinot apparatlari uchun yonilg‘i sifatida, hamda atom stantsiyalari uchun ishchi jism sifatida 
qo‘llaniladi. Aytib o‘tilgan tabiiy plutoniy esa uran rudalarining yuz trilliondan bir qismini 
tashkil qiladi xolos. Bu qanchalik oz miqdor ekanini tasavvur qila olasiz deb o‘ylayman.
Plutoniy uranning radioaktiv yemirilishi natijasida hosil bo‘ladi. Nazariy jihatdan 
neptuniy ham uran rudasi tarkibida uchrashi taxmin qilinadi. Lekin uning miqdori 
plutoniynikidan ham yuzlab, balki millionlab barobar kam bo‘lishi ehtimoli bor. Boz ustiga, 
shu choqqacha hali hech kim neptuniyni uran rudasi tarkibida uchratmadi.
Olimlarning e’tiborini darhol o‘ziga tortgan jihat shu bo‘lgan ediki, neptuniy va 
plutoniyning kimyoviy xossalariga ko‘ra o‘zaro o‘xshashliklari, xuddi uran va toriyning 

---

191 
o‘xshashligi kabi ekan. Ushbu faktga ko‘ra olimlar xuddi siyrak yer elementlarida uchraydigan 
holat singari o‘xshashliklar seriyasiga duch keldik deb xulosa qilishdi. 
Ushbu yangi seriyaning aktiniydan boshlanishini e’tiborga olib, ushbu seriyaga mansub 
elementlarga 
aktinoidlar
deb nom berilgan. Davriy jadvalda aktinoidlar qatori lantanoidlar 
qatori ostida joylashadi: aktiniy – lantan ostida, toriy – seriy ostida, protaktiniy – 
prazeodimning tagida, uran – neodimdan pastda, neptuniy – prometiydan va plutoniy – 
samariydan bitta quyidagi katakchada joylashadi.
Kaliforniya universiteti olimlari yangi kimyoviy elementlarni 
kashf qilish bo‘yicha ishlarni izchil davom ettirishdi. Shu yo‘sinda, 
1944-yili 95-raqamli element kashf etildi. Uning joylashuv manzili 
shundoqqina yevropiyning ostidagi katakcha bo‘lgani uchun, olimlar 
bu element uchun o‘ziga xos «posangi» atama biriktirishga qaror 
qilishgan. Ya'ni, 95-raqamli elementni 
ameritsiy
deb nomlashgan. 
Oradan ikki yil o‘tib, 1946-yilda 95-raqamli element ham kashf etildi. 
96-elementning jadvaldagi manzili – gadoliniy katakchasi ostida 
bo‘lib, gadoliniy atamasining o‘zi kimyo fani tarixida yorqin iz 
qoldirgan olim, siyrak yer elementlarini kashf qilishda katta jonbozlik 
ko‘rsatgan kimyogar Yuxan Gadolin sharafiga atalgan edi. Shunga 
ko‘ra, jadvalda unga qo‘shni bo‘ladigan yangi, 96-raqamli element 
uchun ham, kimyo fani uchun shunday buyuk xizmatlar ko‘rsatgan 
biror olim nomini berishga qaror qilingan. Muhokamalardan so‘ng, 
96-raqamli element kashfiyotchilari bo‘lgan olimlar ushbu element uchun 
kyuriy
nomini 
berishni ma’qul topishdi. Kyuri – radioaktivlik hodisasini o‘rganishda eng katta natijalarni 
qo‘lga kiritgan va bir necha yangi radioaktiv elementlarni kashf qilgan olimlar oilasi – Pyer va 
Mariya Kyurilar sharafiga, ularning familiyasi bilan atalagan.
Ko‘p xossalariga ko‘ra aktinoidlar lantanoidlarga o‘xshab ketadi. Masalan, toriy odatda 
tarkibida lantanoid elementlar mavjud bo‘lgan rudalarda uchraydi. Toriy eng uchraydigan 
asosiy ruda – 
monazit
bo‘lib, u ham lantanoidlarni o‘zida tutadi. Yer sharining muayyan bir 
joyida muayyan bir elementning yig‘ilib qolishini ta’minlovchi 
kimyoviy jarayonlar, shuningdek, xossalariga ko‘ra o‘zaro o‘xshash 
bo‘lgan muayyan elementlar majmuining ham hosil bo‘lishini 
ta’minlab beradi. Shu sababli ham, bir joyning o‘zida barcha 
lantanoidlarni uchratish mumkin bo‘ladi. Aynan shu sababga ko‘ra, 
gafniy sirkoniy bilan, kadmiy rux bilan, platina nikel bilan yonma-yon 
uchraydi.
Jadval bo‘ylab urandan keyingi elementlarni ko‘rib chiqishda 
davom etamiz. 97-raqamli elementni 1949-yilda, 98-raqamli 
elementni esa 1950-yilda yana o‘sha Berklidagi Kaliforniya 
Texnologiya Universitetida, Giorso va Siborg boshchiligidagi ilmiy 
guruh tomonidan kashf qilingan. Bu safar kashfiyotchilar o‘z 

---

192 
shaharlari va shtatlarini sharaflashni ma’qul ko‘rishdi va mos ravishda, 97-element uchun