ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
78
карбонатлари
тупроқ
унумдорлигида
ижобий
роль
ўйнайди.
Тупроқда ҳосил бўладиган Na
2
СО
3
(сода) ва К
2
СО
3
сувда осон эрийди ва
зарарли тузлардан ҳисобланади. Эритмада уларнинг кўпайишидан ишқорий
реакция вужудга келиб, тупроқ структураси бузилади, ҳамда ўсимликларга
зарарли таъсир этади. Содали тузлар билан шўрланган ерларни ўзлаштириш
анча қийин.
Алмашинувчи катионлар таркиби тупроқларнинг хоссалари ва
ўсимликлар ўсиб ривожланишига кескин таъсир этади. К.К.Гедройц
алмашинувчи катионларнинг ўсимликларга бевосита ўтиши мумкинлигини
аниқлаган. ТСКда кальций ва ўсимликлар учун зарур бошқа катионлар
бўлганда, энг қулай шароит яратилган бўлади. Сингдириш комплексида Н
+
ва
Аl
3+
ионлари кўпайиб кетганда тупроқ эритмасининг кислоталилиги ошади,
Na
+
бўлганда эса (кўпинча Мg
2+
билан бирга) ишқорийлиги ошиб, тупроқ
хоссаларини ѐмонлаштиради ва ўсимликлар учун ноқулай шароит юзага
келади. Асослар билан тўйинмаган подзол ва чимли подзол тупроқларда Са
2+
, Мg
2+
, унча кўп бўлмасдан Н
+
, ва Al
3+
, нинг сингдириш комплексида
кўпайиши натижасида тупроқ эритмасининг реакцияси кислотали ҳолатга
ўтади. Тупроқ структураси бузилади ва умуман тупроқ минерал қисмининг
қатор ўзгаришларига сабаб бўлади. Кальций ва магний катионлари юқори
активликка эга бўлиб, тупроқдаги органик ва минерал заррачалар(золь) нинг
қайтмас коагуляциясини юзага келтиради, натижада коллоид моддалар
ювилмасдан тупроқда тўпланиб қолади. Коагуляция туфайли механик
элементлар бирикиб турли агрегатларни ва сўнгра агрономик нуқтаи
назардан мустаҳкам структура ҳосил бўлади. Тупроқ эритмасининг
реакцияси нейтрал ѐки унга яқин бўлади. Баъзан кальций ва магнийнинг
нисбати ўзгариб, Мg
2+
кўпайиб борса тупроқнинг хоссаларига салбий таъсир
этади.
Алмашинувчи
магнийнинг
ошиши
гумусли
моддаларнинг
эрувчанлигини кўпайтиради, магний гумати ўсимликларнинг илдиз
системасига заҳарли таъсир этади. Баъзан натрий билан бирга магний
тупроқларнинг шўртобланишига ҳам сабаб бўлади. Магнийли шўртобсимон
тупроқлар Ўрта Осиѐнинг қатор районларида, жумладан, Далварзин чўли ва
бошқа
жойларда
ҳисобга
олинган
(Н.А.Розанов,
1951).
Шўртоб ва шўртобсимон тупроқларнинг алмашинувчи катионлари таркибида
кальций кам бўлиб, натрий кўпаяди (айтилганидек баъзан магний ҳам роль
ўйнайди). Натрий, коллоидларнинг гидрофиллик хоссасини оширади,
уларнинг сув билан кучли пептизацияланишига олиб келади. Натрий
бўлганда тупроқ эритмаси ишқорий реакцияга эга. Тупроқ структурасиз
бўлиб, коллоидлар гидрофиллиги натижасида тупроқ кучли кўпчийди ва
сувни ўтказмайди.. Гидрофиллиги туфайли тупроқда ўсимликлар учун
фойдали нам камайиб кетади. Демак, тупроқда натрийнинг кўпайиши, унинг
унумдорлигини пасайтириб юборади.
К а т и о н л а р н и н г с и н г д и р и ш с и ғ и м и. Эритмадаги нейтрал
тузлар таъсири билан тупроқ таркибидан сиқиб чиқарилиши мумкин бўлган
катионларнинг умумий миқдори а л м а ш и н у в ч и к а т и о н л а р й и ғ и
Do'stlaringiz bilan baham: |