o’zgarishi, Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining o’rnatilishi davomida Xiva
kambag’al tabaqalari faol harakatga kela bordilar. Qo’ng’irot, Ko’hna Urganch, Xo
Taxta, Porsu bekliklarida mahalliy aholi qat’iy harakatlarga chiqdi. Buning u
yil yanvarida turkmanlar sardori
Junaidxonni Xivaga chaqirishi va uni bosh qo’mondon etib tayinlanishi ham
yanada chigallashtirib yubordi. Junaidxon tez orada Isfandiyorxonni qatl ett
uning tog’asi, irodasiz Said Abdullani nomiga xon qilib ko’tarib, amalda yakka hu
bo’lib oldi. Junaidxonning harbiy diktaturasi zulmidan og’ir aziyat chekkan ko’pla
qo’shni Turkistonga qochib o’ta boshladi. Ularning ko’plari Sovetlar tayyorlag
qo’shinlar safini to’ldirib bordi. Bularniig hammasi Sovetlarga qo’l keldi. Shu
ularga qarashli Amudaryo bo’limida (Turtko’lda) N. A. Shaydakov va N. M. Shche
boshchiligida shimoliy va janubiy harbiy dastalar tuzilib, xonlik tuzumini ag
shay qilib qo’yildi. Darhaqiqat, Turkiston sovet rahnamolari yo’l-
yo’riqlari asosida
harakatga kelgan qizil qo’shinlar va shuningdek, o’zbek va turkman aholisid
topgan qo’zg’olon dastalari 1919-
yil dekabri oxirlaridan Junaidxon rejimiga qarshi harbiy
yurish boshlaydilar. Bu kuchlar Junaidga ketma-
ket zarbalar berib, birin-ketin xonlik
hududlarini qo’lga kiritib bordilar. 1920-yil 2-fevralda
Xiva egallandi.
Junaidxon qolgan-
qutgan qo’shini bilan Qoraqum sahrosiga chekinadi. Qo’g’irchoq
xon Said Abdullo taxtdan voz kechadi. Shu tariqa, sovetlar kuchi bilan Xiva
ag’darildi va 5 kishidan iborat Inqilobiy qo’mita tuzildi. Uning tarkibiga Yosh xival
va turkman urug’-
qabilalaridan vakillar kiritildi. Inqilobiy qo’mita raisi etib Yosh
xivaliklar rahbari D.Sultonmurodov saylandi. Tez orda Yosh xivaliklar ishlab
manifest e’lon qilinadi.
Manifestda nazarda tutilgan tadbirlar
Xon va uning hukumati tomonidan mamlakatni mutlaq boshqarishni
butkul barham topdirish.
Xiva xoniga, shaxzodalar va vazirlarga tegishli bo’lgan mablag’lar va
mulklarni xalq mulki deb e’lon qilish. Kambag’allar hayotini
yaxshilash yo’lida yirik zamindorlar
erlaridan foydalanish.
Bolalarni bepul o’qitish uchun xonlikning hamma joyida maktablar
ochish.
Shaharlar
va
aholi
manzilgohlarida
bepul
shifoxonalar
va
sog’lomlashtirish muassasalari ochish.
Xiva xoni va beklari tomonidan kambag’al aholidan tortib olingan
erlar, mulk va boshqa narsalarni qaytarib berish.
Majburiy mehnatga
jalb qilish (begor)ni butunlay yo’q qilish.
1920-yilning 27-30-
aprel kunlari Xivada bo’lib o’tgan xalq vakillari Butunxorazm
qurultoyi xonlik tugatilganligi va yangidan Xorazm Xalq Sovet Respublikasi
e’lon qildi. Qurultoy XXSRning muvaqqat Konstitutsiyasini qabul qildi. Qurul
shuningdek 15 kishidan iborat hukumat - Xalq Nozirlar Kengashini sayladi.
xivaliklar rahbarlaridan Polvonniyoz Yusupov uning birinchi raisi bo’ldi. Tez
(iyunda) Rossiya bolshevik rahbarlari ko’magida Xorazm Kompartiyasi tashk
uning hukmronlik mavqei hayotda tayin etib borildi. Sovet Rossiyasi ayni p
tug’ilgan Xorazm Xalq Sovet Respublikasini o’z ta’sir doirasiga olish maqsadida
yil
13-
sentabrda XXSR bilan ittifoq shartnomasini tuzadi. Bu shartnoma bilan birg
respublika o’rtasida imzolangan xarbiy-
siyosiy va iqtisodiy kelishuvlar asosida Xorazm
Xalq Sovet Respublikasiga sovet Rossiyasi tomonidan tegishli harbiy, iqtiso
madaniy yordam ko’rsatish ko’zda tutilgan edi. Biroq “katta og’a”ning bunday yo
zamirida Xorazm Xalq Sovet Respublikasining ichki ishlariga aralashish, uning s
o’z manfaatlariga
bo’ysundirish maqsadlari yotardi. Faqatgina 1921-
yil davomida Xorazm
Xalq Sovet Respublikasida uch-marta (mart,-sentabr,-
noyabrda) hukumat o’zgarishi
yasalib, Moskvaga ma’qul kelmagan uning tarkibi o’zgartirildi. O’z xalqining
manfaatlarini ko’zlab siyosat yuritgan Polvonniyoz Yusupov, M. Ibniyaminov,
Muhammadrahimov bosh bo’lgan hukumat tarkiblari bekor qilindi, ularning
asossiz qoralandi, so’ngra turli jazolarga giriftor etildi.
1923-
yil oktabrida bo’lib o’tgan IV Butunxorazm Sovetlari Qurultoyi Xorazm Xalq
Sovet Respublikasini Xorazm Sovet Sotsialistik Respublikasi
respublikaning yangi konstitutspyasini qabul qildi. Unda Xorazmda Sovetlar rahb
amalga oshirilgan jiddiy o’zgarishlar orqasida bu respublika endilikda o’z taraqq
yangi, sotsialistik bosqichiga kirganligi alohida ta’kidlandi. Konstitutsiya yerg
xususiy mulkchilikni bekor qildi, barcha erlar umumxalq mulki deb e’lon eti
mulklari maorif nozirligi ixtiyoriga olindi. Xorazm xalqlarining xohish-
irodasiga zid
tarzda amalga oshirilgan bu xil tadbirlar va eng asosiysi, respublikani boshqaris
tobora Sovetlar hukmronligi qo’l ostiga o’tib borishi, pirovardida voha aholis
umumiy noroziligining kuchayib borishiga sabab bo’ldi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
