1-mavzu: O’zbekiston tarixi predmeti, uni o’rganishning metodologik tamoyillari, manbalari va ahamiyati Reja

2.TURKISTON MUXTORIYATI

Sovet  hokimiyati  Turkiston  jilovini  qo’lga  olib,  o’zining  avval  e’lon  qilgan 

balandparvoz  va’dalaridan  voz  kechib,  o’lka  xalqlariga  qarata  olib  borgan 

ikkiyuzlamachilik  va  munofiqlik  siyosatiga  javoban  yurtning  millatparvar  rah

faol  harakatga  keldilar.  1917-yil 

26

-noyabrida  Qo’qonda  o’lka  musulmonlarining  IV 

favqulodda  qurultoyi  chaqirildi.  Unda  Turkiston  o’lkasining  5  viloyatidan  200

ziyodroq  vakillar  ishtirok  etdi.  Qurultoy  ishida  “Sho’roi  Islom”,  “Sho’roi  Ulam

Musulmon harbiylari Sho’rosi, o’lka yahudiylar

jamiyati namoyandalari ham qatnashdilar. 

Qurultoyda  Turkiston  Muxtoriyati  tuzildi.  Bu  xususda  qabul  qilingan  qarorda

deyiladi: “Turkistonda yashab turgan turli millatga mansub aholi Rossiya inqilob

etgan  xalqlarning  o’z  huquqlarini  o’zlari  belgilash  xususidagi  irodasini  namo

Turkistonni  Federativ  Rossiya  respublikasi  tarkibida  hududiy  jihatdan  muxto

qiladi,  shu  bilan  birga  muxtoriyatning  qaror  topish  shakllarini  Ta’sis  majlisig

etadi”.  Shundan  so’ng  qurultoy  “Turkistonda  yashab  turgan  milliy  ozchilik  a

huquqlarining muttasil himoya

qilinishini tantanali ravishda e’lon qiladi”. 

Yangidan  tarkib  topayotgan  davlat  Turkiston  Muxtoriyati  deb  ataladigan  bo’

Qurultoyda  Turkiston  Muxtoriyatining  hokimiyat  organi  -  Muvaqqat  Kengash

Muvaqqat  Kengash  tarkibi  12  kishidan  iborat  etib  belgilandi.  Dastlab  unga 

nomzodlar kiritildi: 

1.

M. Tinishpayev - bosh vazir, ichki ishlar vaziri; (

Qozoq taraqqiyparvarlari 1917-

yil-dekabrda  Orenburgda  s’ezd  o’tkazib  «Alash-

O’rda»  avtonom  Respublikasini  tuzdilar, 

uning  hukumati  tarkibiga  M.Tinishpayev  saylanadi.  Shu  munosabat  bilan  M

«Alash O’rda» poytaxti Semipalatinskka ketadi.

) 

2.

Islom Shoahmedov - bosh vazir o’rinbosari; 

3.

Mustafo Cho’qayev tashqi ishlar vaziri (keyinroq bosh vazir); 

4.

Ubaydulla Xo’jayev - harbiy vazir; 

---

5.

Yurali Agayev - yer 

va suv boyliklari vaziri

; 

6.

Obidjon Mahmudov - oziq-ovqat vaziri; 

7.

Abdurahmon O’razayev - ichki ishlar vaziri o’rinbosari; 

8.

Solomon Gertsfeld - moliya vaziri. 

Hukumat  tarkibiga  yevropalik  aholi  orasidan  yana  to’rtta  vakil  kiritilishi  belg

qo’yilgan edi. 

Qurultoyning  yana  bir  katta  xizmati,  bu  uning  tomonidan  

(parlamenti)  tuzilganligi  bo’ldi.  Unga  “Sho’roi  Ulamo”  tashkiloti  rahbari  Shera

rais etib saylandi. 

Milliy Majlis tarkibiga Muvaqqat Kengash a’zolaridan tashqari o’sha davrning ato

arboblari: T. Norbo’tabekov, S. Sharifxo’jayev, Nosirxonto’ra Komolxonto’ra o’g’li, 

Behbudiy, Alixonto’ra Shokirxonto’ra o’g’li, Sobirjon Yusupov, Odiljon Umarov sing

yurt peshvolari ham saylangan edilar. 

Shunday  qilib,  o’lkaning  mo’’tabar  millatparvar  zotlaridan  iborat  milliy  hokim

tashkil  etilib,  uning  zimmasiga  ulug’vor  vazifalar  yuklandi.  Eng  muhimi,  Turk

xalqining  erki,  mustaqilligini  asta-

sekin  tiklash  -  bu  xalqchil  hukumatning  bosh  vazifasi 

edi.  Shu  boisdan  ham  o’lkaning  millionlab  fuqarolari  Turkiston  Muxtoriyati  e

qilinganligini  katta  qoniqish  ruhi  bilan  qarshi  oldilar.  1917-

yil-dekabr  oyi  boshlarida 

Toshkent,  Namangan,  Jalolobod,  Qo’qon,  Samarqand  shaharlari  aholisi  mitin

namoyishlar uyushtirib, muxtoriyatni qizg’in qo’llab-

quvvatlab chiqdilar. 

Biroq  o’lkada  o’rnashib  olgan  va  asosiy  boshqaruv  jilovini  qo’lda  ushlab  tur

Turkiston  sovet  hukumati  va  uning  joylardagi  hokimiyat  mahkamalari  Turkis

muxtoriyati va uning tarafdorlarini yo’q qilish yo’lini butun choralar bilan o’tkazib 

1917-yil  13-

dekabrida  Toshkentda  muxtoriyatni  yoqlab  o’tkazilgan  katta  mitingni 

zo’rlik  bilan  tarqatib  yuborilishi,  bugina  emas,  unda  sovet  kuchlari  otgan  m

pulemyotlar  sadosi  ostida  ko’plab  qurbonlar  berilishi  (eski  shaharlik  16  kish

o’ldirilgan edi) - bu Turkiston muxtoriyatiga

nisbatan uyushtirilgan dastlabki suiqasd edi. 

1917-yil 25-

dekabr kuni Qo’qonda o’lka musulmon ishchi, askar va dehqonlarining I 

favqulodda  qurultoyi  ish  boshladi.  Unda  200  ga  yaqin  kishi  ishtirok  etdi.  Q

muxtoriyatni  har  tomonlama  quvvatlash,  unga  moddiy  va  ma’naviy  madad  

shiori ostida o’tdi. Unda Turkiston Muvaqqat Kengashi tarkibini musulmon ishch

va  dehqon  deputatlari  qurultoyi  vakillari  hisobiga  to’ldirish  to’g’risida  qaror  q

Qurultoy o’zining so’nggi ish kuni - 27-

dekabrda Petrogradga, Xalq Komissarlari Soveti

Raisi V.I. Lenin nomiga telegramma yo’lladi. Unda Turkiston muxtoriyatini e’tirof 

Toshkent  Xalq  Komissarlari  Sovetiga  hokimiyatni  Turkiston  muxtoriyati  Muv

Kengashiga topshirish to’g’risida

farmoyish berish so’ralgan edi. 

Lenin  va  uning  safdoshlari  esa  ochiq  va  yashirin  tarzda  Toshkentda  faoliya

yuritayotgan  Turkistondagi  sovet  hukumati  oldiga  milliy  muxtoriyatni  tugatis

qilib qo’yganligi hech kimga sir emas. Turkistondagi sovet hokimiyati o’lka muxt

---

faoliyatini  cheklash,  uni  butunlay  barham  toptirishga  qaratilgan  xoinona  yo’l

manfur  maqsadni  amalga  oshirish  uchun  sovetlar  hokimiyati  tasanufida  bo

vositalar  ishga  solindi.  1918-yil  19-26-

yanvarda  bo’lib  o’tgan  Turkiston  o’lka 

sovetlarining  IV  s’ezdi  Turkiston  muxtoriyati  hukumatini,  uning  a’zolarini  qon

tashqari holatda deb hisobladi va

ularning boshliqlarini qamoqqa olishga qaror qildi. 

Buning  ustiga  Turkiston  muxtoriyati  o’zini  o’zi  yetarli  darajada  himoya  qila  

imkoniyatiga  ega  bo’lolmadi.  Muxtoriyatchilar  orasida  ko’pgina  muhim  xayot

masalalarda  birlik,  hamjihatlik,  jipslik  mavjud  emasdi.  Unga  moddiy,  ma’nav

harbiy, moliyaviy madad ko’rsata oladigan real kuchlar

va imkoniyatlar yo’q edi. 1918-yil 

18-

fevralda  «Ulamo»  jamiyati  tashabbusi  bilan  Muxtoriyatda  to’ntarish  sodir  eti

Mustafo  Cho’qayev  boshchiligidagi  hukumat  ag’darildi.  Hukumat  boshqaruvi

shahar militsiyasi boshlig’i Kichik Ergashga o’tadi. 

Turkiston  sovet  hukumati  1918-yil  14-

fevralida  Farg’ona  viloyati  hududida 

favqulodda  harbiy  holat  joriy  etdi.  Uning  Qo’qondagi  mahalliy  hokimiyati  -  i

askar  deputatlari  soveti  17-

fevralda  muxtoriyat  vakillarini  taslim  bo’lishga  da’vat  qildi. 

Ayni vaqtda Toshkentdan Perefilev boshchiligida

qurollangan ko’p sonli qizil qo’shin olib 

kelindi  va  ular  darhol  ishga  solindi.  Qo’qondagi  ashaddiy  millatchi  arman  d

ham bu bosqinga jalb qilindi. 

(

Dashnoq - 1890-

yilda Tiflisda tashkil etilgan «Dashnaktsutyun» («Ittifoq») arman 

milliy  partiyasi  a’zosi.  Dashnoqlarning  bir  qismi  1915-

yilgi  turk-

arman  qrig’inida  qo’chib  Turkistonga  kelgan  edilar.

)

. 

Ayniqsa  19-21-fevral  kunlari  Qo’qon  xalqi  ustiga  balo-

kazo  yog’ildi.  Shahar  o’t  ichida 

yondi. Shu tariqa, Turkiston Muxtoriyati mag’lubiyatga uchradi. 

Eng  dahshatliligi  shuki,  bu  xunrezlik  tagida  hech  bir  gunohi  bo’lmagan  ming-

minglab Qo’qon fuqarosi mislsiz jabr tortdi, behisob qurbonlar berdi. Qo’qonda so

sodir  etgan  qonli  fojiani  sovet  davlati  arboblaridan  biri  D.  Manjara  keyinroq  

deb  e’tirof  etgandi:  “Milliy  siyosatda  yo’l  qo’yilgan  xatolarimiz  tufayli  Qo’qon 

muxtoriyati  vujudga  keldi.  Uni  yo’qotish  paytida  yana  bir  xatoga  yo’l  qo’ydik. 

yarog’i  deyarli  bo’lmagan  muxtoriyatchilar  joylashgan  eski  shaharni  qamal  qil

o’rniga,  biz  to’plardan  o’qqa  tutdik,  keyin  dashnoqlarning  qurolli  to’dalarini  ish

soldik. 

Natijada 

talon-taroj, 

nomusga  tegish,  qirg’in  boshlandi.  Bundan 

muxtoriyatchilarga aloqasi bo’lmagan tinch aholi katta zarar ko’rdi”