Рақамли иқтисодиёт Дилором тожибоева. Рақамли иқтисодиёт ва унинг таълим тизимига талаблари 3 Маркетинг

Феруза АЗИМОВА, 
Тошкент тўқимачилик ва енгил саноат 
институти мустақил изланувчиси.
Тўºимачилик корхоналари фаолияти самарадорлигини 
бошºариш технологиясини такомиллаштириш
Совершенствование технологии управления эффективностью 
деятельности текстильных предприятий
Improvement of technology of management of efficiency of activity 
of textile enterprises
УЎТ: 005.93:655
Калит сўзлар: 
бошқариш, самарадорлик, бошқариш самарадорлиги, фаолият, технология, 
менежмент.
Кўплаб илмий тадқиқот ишларида бошқарув 
масаласи атрофлича ўрганилган. Америкалик олим-
лар М.Х. Мескон, М. Альберт, Ф. Хедоурилар бош-
қарувга вазифавий хусусиятлардан келиб чиқиб, 
қуйидагича таъриф берадилар: “Бошқариш – бу 
ташкилот мақсадини аниқлаш ва унга эришиш учун 
зарур жараёнларни режалаштириш, такомиллашти-
риш, фаоллаштириш ва назоратдир”, “Бошқариш – 
мақсадга эришишни таъминлашга йўналтирилган 
режалаштириш, ташкил этиш, раҳбарлик қилиш, 
ташкилот ходимларини назорат қилиш жараёни-
дир” [1].
П.Ф. Друкер менежмент соҳасида бир қанча 
муҳим ғояларни илгари суриб, унинг таърифига 
кўра: “Бошқариш – бу тармоқ жамоа фаолиятини 
мақсадли йўналтириш ва гуруҳ меҳнатининг унум-
ли бўлишига эришишдир. Бошқариш ижтимоий ўз-
гаришларни рағбатлантирувчи элемент ва нуфузли 
ижтимоий ўзгаришлар намунасидир” [2].
Бу соҳадаги олиб борилган илмий-тадқиқот 
ишлари натижаларига таянсак, бошқарув – бу кор-
хона фаолиятини доимий равишда изга солиб ту-
риш, уни келгусида ривожлантириш борасига оид 
қарорлар қабул қилиш ва уларнинг ижросини назо-
рат қилишни амалга оширувчи бўғин ҳисобланади.
Бошқариш эса, корхона фаолиятининг алоҳида 
йўналишлари (ишлаб чиқариш, сотиш, ривожлан-
тириш)да самарадорликни таъминлаш борасидаги 
услуб ва воситалари йиғиндисидир.
Бугунги кунда менежментда энг илғор ғоя – 
фаолият самарадорлигини бошқариш 
Performance 
Management
(РМ) саналади. РМнинг асосий ғояси 
– компанияни бутунлича бошқариш қобилиятидир. 
РМнинг асосий элементлари – мақсадларнинг “да-
рахти”ни қуриш, масъулиятни белгилаш ва қилин-
ган ҳаракатларни эмас, балки эришилган натижа-
ларни баҳолаш саналади.
Фаолият самарадорлигини бошқариш (инглизча 

---

89
Biznes-Эксперт
№ 7, 2020
ИСЛО²ОТ
CPM, BPM, EPM) – бизнес стратегик мақсадлари-
ни аниқлаш, баҳолаш ва мавжуд ресурслардан муқо-
бил фойдаланиш пайтида ўз мақсадларига эришиш 
учун фаолиятни бошқариш имконини берувчи бош-
қарув жараёнлари (режалаштириш, амалга оши-
риш, мониторинг ва таҳлил қилиш) мажмуидир. Бу 
бизнес қийматини бошқариш тамойилларига асос-
ланган бошқарув тизими саналади.
Ҳозирда бизнес эгалари топ-менежерларни на-
зорат қилишга интилади, лекин улар касбий маҳо-
ратга, вақтга ва истакка эга эмас. Ўз навбатида, 
топ-менежерлар менежерлар фаолиятини ҳамда ва-
зиятни назорат қилишга интиладилар, аммо, уларда 
ҳам вақт ва хоҳиш йўқ. Шу билан бирга, ҳар бир иш, 
ҳар бир ишлаб чиқариш, ҳар бир корхона ўсиш са-
марадорлигининг муҳим яширин захираларга эга.
Бизнес фаолиятини такомиллаштириш – бу 
фақат бир назария бўлиб, реал тарзда корхона, ком-
пания ҳамда жамиятга ёрдам бермайди, – деган 
нотўғри ишонч пайдо бўлган ва у бизес оламига 
кенг тарқалган. Бундан ташқари, ривожланаётган 
муаммоларни ички ҳамда ташқи ҳал қилишнинг 
технологик усуллари ва йўллари йўқ, деган фикр 
ҳам мавжуд.
Корхона фаолиятининг самарадорлигини бош-
қариш тизими (EPM) юқорида таъкидланганидек, 
янги турдаги шаффоф ва назорат технология бўлиб, 
у дунёдаги менежментнинг йирик намоёндалари Г. 
Алтшуллер Р. Kаплан, П. Сэнге, М. Портер ҳамда 
уларнинг ҳамкасблари ва издошлари И.Л. Викен-
тиев, П.Е. Фадеевларнинг фундаментал назариялар 
асосида яратилган [3,4,5].
Тўқимачилик корхоналари фаолияти самара-
дорлигини бошқариш технологияси самарадорлик 
матрицасига асосланган бўлиб, корхонанинг фақат 
ички захираларини сафарбар қилишни ўз ичига 
олади ва таъминлайди. Ушбу чора-тадбирлар пах-
та тозалаш корхонасининг фаолияти самарадор-
лигига таъсир қилувчи ташқи ва ички омилларга 
асосланган шаффофлик ҳамда назоратни ошириш, 
рентабелликни ошириш ва рискларни камайти-
риш, шунингдек, компаниянинг ҳар бир ривожла-
ниш босқичида муаммоларни башорат қилиш учун 
муқобил бошқарув қарорларини қабул қилиш учун 
амалга оширилади. Тўқимачилик корхонаси фао-
лияти самарадорлигини бошқариш технологияси-
нинг асосий элементларидан бири корхонанинг 
бошқарув таркибий тузилмаси таркибига самара-
дорликни бошқариш блокини 
киритиш ва унинг бошқа бўлин-
малар билан интеграциялашуви-
ни таъминлаш саналади.
Ҳозирда тўқимачилик кор-
хоналари фаолияти самарадор-
лигини бошқариш технологиси 
асосан, ишлаб чиқариш ва молия-
вий фаолиятлар натижаларини 
тавсифловчи иқтисодий кўрсат-
кичларни йиғиш ҳамда уларни 
таҳлил қилишга асослангандир 
(1-чизма).
Корхоналар ривожланаётган 
ҳозирги вақтда кўпроқ янги бош-
қарув тизимлари ва иш усулла-
ри пайдо бўлмоқда. Бу жараён, 
асосан, иқтисодиётнинг глобал-
лашуви шароитида интеграция 
жараёнларининг кучайиши на-
тижасида рақобатнинг кескинла-
шишига боғлиқ бўлиб қолмоқда. 
Шу боисдан, ҳар бир ишлаб 
чиқариш тузилмаси кенг миқёсда 
бозор тадқиқотларини олиб бо-